Жасарал Қуанышалин

Жасарал Мінәжадинұлы Қуанышалин 1949 жылы 7 сәуірде Қазақ КСР Ақтөбе облысының Қарабұтақ ауданында дүниеге келген.

Кеңес және қазақ журналисі, оппозиционер, қоғам және мемлекет қайраткері.

Қуанышалин №7 Ақтөбе ПТУ (1966-1967 жылдары) «автокран машинисі» мамандығы бойынша; Киров атындағы ҚазМУ-дың филология факультетін «орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы» мамандығы бойынша бітірген (1972-1978 жылдары); ҚазМУ-дың заң факультетін сырттай (1998) «заңгер» мамандығы бойынша бітірген.

• 1967 жылдан — Ақтөбе «Строймеханизация» тресінің СУ автокранының машинисі.
  
• 1968 жылы — Қарабұтақ санэпидемстанциясының жүргізушісі.
  
• 1968-1971 — Кеңес армиясында қызмет етті.
  
• 1971-1975 — Қарабұтақ аудандық атқару комитетінің нұсқаушысы.
  
• 1978-1979 — Қазақстан ерікті кітапқұмарлар қоғамы басқармасының нұсқаушысы.
  
• 1979-1986 — Абай атындағы қазақ пединститутының «Педагог» көптиражды газетінің жауапты хатшысы, редакторы.
  
• 1981-1993 — қазақ пединститутының қазақ әдебиеті кафедрасының оқытушысы.
  
• 1993 — Қазақ қыздар педагогикалық институтының әлеуметтік-медициналық-демографиялық зерттеулер зертханасының жетекші ғылыми қызметкері, меңгерушісі.
  
• 1991 жылдың қазан айынан бастап — «Азат» Қазақстан азаматтық қозғалысы төрағасының бірінші орынбасары (I съезде сайланды).
  
• 1994-1995 — Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Конституциялық заңнама және адам құқықтары жөніндегі комитеттің мүшесі.
  
• 1998-1999 — Ақтөбе облыстық демография және көші-қон басқармасы бастығының орынбасары.
  
• 1999 — Ақтөбе облыстық мұрағатының директоры.
  
• 1999-2003 — Ақтөбе облыстық Ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының бастығы.
  

«Азат» азаматтық қозғалысы 1990 жылдың шілдесінде Кеңес республикаларында ұлттық бағытталған қоғамдық құрылымдардың жандануы кезеңінде құрылды. Мұндай радикал құрылымдар ішінара егемендікке ұмтылған республикалық саяси элиталардың билігін нығайтуға тірек болды. Алайда, көптеген осындай құрылымның генезисі олар үшін жасалған сценарийлерден асып түсті, бұл кейіннен кейбір осындай бірлестіктер мен билік арасындағы қақтығыстарға әкеп соқты.

Қозғалыстың құрылтай съезінде (1990 жылдың шілдесі) қабылданған негізгі мақсаттар мен қағидаттар декларациясында ҚАҚ «тәуелсіз демократиялық Қазақ Республикасы үшін күреседі» делінген. Алайда, сол кездің өзінде қозғалыс көшбасшыларының ұстанымы ерекше радикализммен ерекшеленбеді: «Азат халықаралық одақтық Шартпен Біріккен еркін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы аясында Қазақстанның мемлекеттік егемендігін алуды өзінің басты мақсаты деп санайды» деп айтылған болатын.

«Азат» бағдарламасы көп жағдайда қолданыстағы биліктің бағдарламасымен сәйкес келді және бірқатар тармақ бойынша сәтті орындалды. «Азат» ашылған бетте мынадай мақсаттары болды:
- егемендік туралы декларацияны шұғыл қабылдау;
- жаңа Конституцияны, меншік, азаматтық, көші-қон туралы заңдарды қабылдау;
- Республиканың мемлекеттілігін тану және оның халықаралық ұйымдарда өкілдігі;
- өз аумағында Қазақстан Конституциясы мен заңдарының үстемдігі;
- республиканың өзінің ұлттық байлығын иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге айрықша құқығы;
- барлық мемлекеттік мекемені, құқық қорғау органдарын, МҚК, армияны департизациялау және деполитизациялау;
- республиканың рәміздерін жаңарту, елді мекендерге, көшелерге, саябақтарға және тарихи атаулардың өзге де объектілеріне қайтару және Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отырып, жаңаларына қайта атау;
- дербес банк, қаржы, кеден, салық жүйесін құру, Қазақстанның валюталық мүдделерін пәрменді қорғау;
- шетелде мамандар даярлау бағдарламасын жедел жүзеге асыру.Қозғалыс басшылығына ұзақ уақыт бойы билікке тікелей байланысы бар адамдар қатысты.

Мысалы, 1990 жылы Алматы қалалық партия комитетінде қызмет еткен Марат Шорманов ҚАҚ тең төрағасы болды. «Азаттың» лидері Михаил Есенәлиев (Қазақстанның бұрынғы сыртқы істер министрі) болды, ол көп ұзамай партиялық істерден кетіп, ҚР СІМ-де өзіне таныс дипломатиялық жұмысқа ауысты.

1994 жылы «Азат» сапына атақты қазақстандық диссидент Хасен Қожа-Ахмет келді. Осыдан кейін қозғалыс радикалданып, оппозициялық құрылымға ұқсас бола бастады.

«Азаттың» саяси мәлімдемелерінің негізгі тақырыптары әлеуметтік жағдай (әсіресе ауыл тұрғындарының кедейлігі), қазақ тілінің тағдыры, Қазақстандағы демократиялық нормалар мен стандарттарды сақтау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес болды. Көп жағдайда билік бұл мәлімдемелерді іс жүзінде елемеді.

1991 жылдың қазан айында «Азат» азаматтық қозғалысының бірінші съезі барысында Жасарал Қуанышалин қозғалыс төрағасының орынбасары болып сайланды. Қозғалыстың негізін қалаушылардың бірі Михаил Есенәлиев денсаулығына байланысты төраға қызметінен кеткен соң, Қуанышалин 1994 жылы Қазақстан парламентінің депутаты болып сайланғанға дейін қозғалыс көшбасшысы міндетін атқарды.

Көпшілік «Азат» қозғалысы туралы Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығындағы 1991 жылғы қыркүйек оқиғаларынан кейін білді. Сол жылдың күзінде Оралда жергілікті казактар мен қазақтар арасындағы қақтығыс шиеленісе түсті. «Азаттың» басшылығындағы қазақ ұлтшылары Орал казактарына Ресей патшасына қызмет етуінің 400 жылдығына арналған іс-шараны өткізуге мүмкіндік бермеді.

«Азат» бағдарламасында 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасына әділ баға беру мәселесі басқа да мәселелердің қатарында тұрды. «Азат» қозғалысының екінші съезінде қызметтік өкілеттігін асыра пайдаланғаны және басқа да заңсыз әрекеттері үшін лауазымды тұлғалардың заң алдындағы жауапкершілігі туралы шешім қабылданып, 1992 жылы қозғалыс мұшелері Конституциялық сотқа жүгінді. 1993 жылдың қаңтарында сот тергеуді бастады, бірақ екі жылдан кейін тергеуді тоқтатты.

1994 жылы Алматыдағы демократия үйінің алдына жиналған желтоқсан оқиғасына қатысушылар тобы арнайы комиссия құруды талап етіп, аштық жариялады, аштық акциясы бір айға созылды.

2005 жылдың басында «Ақ жол» ҚДП-да бір жағынан партияның тең төрағалары Әлихан Бәйменов пен Людмила Жуланова және екінші жағынан тең төрағалары Болат Әбілов, Ораз Жандосов және Алтынбек Сәрсенбаевтың арасында партияның Қазақстан демократиялық күштерінің Үйлестіру кеңесіне қатысуының түрлі көзқарастарымен байланысты жанжал болды.

2005 жылдың 29 сәуірінде төрт бірдей тең төраға Болат Әбілов, Ораз Жандосов, Төлеген Жүкеев және Алтынбек Сәрсенбаевтың басшылығымен «Нағыз Ақ жол» жаңа партиясы құрылды. Партия Әділет министрлігіне тіркеуге құжаттарды тапсырды, бірақ тіркеуден бас тартылды.

2005 жылғы президенттік сайлауға партия «Әділ Қазақстан үшін» демократиялық күштер блогының құрамында қатысып, Жармахан Тұяқбайдың кандидатурасын ұсынды. Сайлау қорытындысы бойынша Жармахан Тұяқбай 6,61% дауыспен екінші орынға ие болды. 2006 жылғы 13 ақпанда партия көшбасшыларының бірі Алтынбек Сәрсенбаевтың, сондай-ақ оның көмекшісі Бауыржан Байбосын мен жүргізушісі Василий Журавлевтің жансыз денелері табылды.

2006 жылдың 17 наурызында Жоғарғы сот шешімінен кейін партия әділет органдарында тіркелді.

2007 жылғы 23 мамырда «Нағыз Ақ жол» ҚДП мен Жалпыұлттық социал-демократиялық партия (ЖСДП) Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауына қатысу үшін «Әділ Қазақстан үшін» сайлау блогын құруды ұйғарды, алайда сайлау блоктары көзделмеген сайлау туралы жаңа заң қабылданғаннан кейін «Нағыз Ақ жол» ҚДП ЖСДП-мен біріктірілді, бірақ мемлекеттік тіркеуін сақтап қалды. 2007 жылы Мәжіліс сайлауында ЖСДП 4,54% дауыс алып, Парламентке өтпей қалды. ЖСДП елдің сайлау туралы заңнамасының көптеген бұзушылықтарына сілтеме жасап, сайлау қорытындысын мойындамады.

2007 жылғы 9 қазанда «Нағыз Ақ жол» партиясы «елдің демократиялық күштерін сапалы құрылымдау және «Нағыз Ақ Жол» ҚДП-ның толық ауқымды қызметін ЖСДП-мен тығыз ынтымақтастықта жаңғырту» үшін ЖСДП құрамынан шықты.

2008 жылдың 29 ақпанында «Нағыз Ақ жол» партиясы «Азат» ҚДП атауын өзгертуге дауыс берді. Партияның құрылымы да өзгерді: партияның үш тең төрағасының орнына төраға болып Болат Әбілов, бас хатшы болып Төлеген Жүкеев, төрағаның орынбасары болып Маржан Аспандиярова мен Петр Своик сайланды.

Осы кезде сахнаға Жасарал Қуанышалин шықты. Оның «Нағыз Ақжолға» қашан қосылғаны белгісіз. Бұл партия тарихының контекстінде ол туралы кез келген мәлімет мұқият тазартылған сияқты. Алайда, атауы өзгергеннен кейін Қуанышалин партия қатарынан кеткені белгілі.Жасарал Қуанышалин баспасөз мәслихатында «Нағыз Ақ жол» партиясында неге одан әрі қалу мүмкін еместігіне қатысты толығырақ пікір білдірді.

Біріншіден, Қуанышалин екінші рет қайта атау фактісін негізгі қателік деп санады.

Барлық айтылғанды Қуанышалин Әбілов партиясын демократиялық партияны тек номиналды түрде және халықтан ажыратылған деп атады, өйткені оны Жарғыны өрескел бұзған, әріптестерінің пікірімен санаспайтын, сынға шыдамайтын, басқа ұйымдарды құрметтемейтін, өзінің айқын қателіктерінен ешқандай қорытынды жасамайтын және ештеңеге қарамастан, Жарғыны өрескел бұзған адамдар басқарады. Өз партиясына зиян келтіретін қыңырлығымен бүлдіріп бітті деп ренжіпті сонда Қуанышалин.

2006 жылғы 31 шілдеде Жасарал Қуанышалинге ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорлады деп айып тағылып, рақымшылық жасау актісін қолдана отырып, ол екі жылға бас бостандығынан айырылды.

Айыптау үкімінде «Ж.М. Қуанышалин дәйекті және жеткілікті деректерге ие болмай, қасақана, Қазақстан Республикасы Президентінің абыройы мен қадір-қасиетіне қол сұғу мақсатында ҚР Бас прокуратурасы мен ҚР Жоғарғы сотына мемлекеттік опасыздық және Ұлттық сатқындық үшін ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы ресми арыз берген, сол сияқты қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізіліміне арыз түсіре отырып, көпшілік алдында оны қылмыс жасады деп айыптады».

Сот үкімінің сипаттама бөлігінен:

2014 жылы жанжал болды: «Аңыз адам» журналының нөмірлерінің бірінде «Гитлер ― фашист емес» деген көлемді материал шықты, ал мұқабасында оның портреті бейнеленген. Басылымның бас редакторы Жарылқап Қалыбай баспасөз конференциясын жинап, ақталуға мәжбүр болды.

Қалыбайды қолдауға КСРО Халық әртісі Асанәлі Әшімов, халық ақыны Мұхтар Шаханов және қоғам қайраткері Жасарал Қуанышалин келді. Соңғысы «Аңыз адам» редакторын емес, оның «танымдық» идеясын әдейі бұрмалап, сол арқылы журналдың айналасына зиянды дүрлікпе тудырған журналистерді сотқа беру керек деп мәлімдеді.

Журналистер Қалыбайдан Гитлердің «Қазақ деген халық бар. Олар мал шаруашылығымен айналысады. Болашақта олар Ұлы Германияны етпен қамтамасыз етеді. Біз оларды бізге алып келеміз, Үшінші Рейхтің ғажайыптарын көрсетеміз. Олар бұған қуанады және қоластымызда. Оларды осылай ұстау керек» деген дәйексөзі қайдан алынғанын нақтылауды сұрады. Басред былай жауап берді: «Оны авторлардың бірі берді, ал редакторлар дәйексөздің дұрыстығын тексермеді».

Қуанышалин ұзақ жылдар бойы Мұхтар Әблязовті қорғады. 2013 жылғы тамызда Қазақстанның оппозиционерлері Францияның Қазақстандағы бас консулымен кездесіп, оған тұтқынға алынған Мұхтар Әблязовті Франциядан экстрадицияламау туралы өтініш хат жолдады.

Оппозиционерлер Әблязовтің егер ол Қазақстанға берілсе, оның өмірі үшін қауіптенетінін алға тартты.

«Ар.Рух.Хақ» қоғамдық қорының президенті Бақытжан Төреғожина өз кезегінде Мұхтар Әблязовтің Қазақстан түрмесінде өлтірілетініне 100% сенімді екенін мәлімдеді.

Журналистермен өткізілген шағын брифингтен кейін Қуанышалин мен Төреғожина Франция консулына 13 қолы бар хатты табыстау үшін кездесуге барды. 40 минуттан кейін оппозиционерлер қайтып келді.

2022 жылдың ақпан айында 73 жастағы Жасарал Қуанышалин және азаматтық қоғам белсенділері қаңтар қырғынын зерттеу орталығы бойынша тәуелсіз орталық құрылғанын жариялады. Кейінірек ол өзінің қызметі туралы «Настоящее время» арнасының деректі фильмінде («Азаттық радиосы» жобасы) айтты.

Ол билік «адамдардан террорист жасайды» деп мәлімдеді, «қолдауы жоқ қорғансыз адамдарды» таңдайтынын мәлімдеді:

Ал Марат Қайғойшиев ұлы достарымен бірге қаңтар оқиғаларының күндері алаңға барғанын айтты.

Қуанышалин дәл осындай «зардап шеккендерге» заңгерлік және моральдық көмек көрсетумен әлек. Оның қаңтардағы бұлікке қатысты ұстанымы фильмнің басында көрсетілген.

2022 жылғы 18 сәуірде Нұр-Сұлтанда бастамашыл топ Әділет министрлігінің ғимаратына «Алға, Қазақстан!» оппозициялық партиясын тіркеуге құжаттарды тапсыру үшін келіпті, бірақ құжаттардың толық болмауына байланысты тез арада тіркеу басталмаған.

Бастамашыл топтың жетекшісі Жасарал Қуанышалин журналистерге партияны тіркеудің басты мақсаты — парламенттік бағыттағы жұмыс екенін мәлімдеді.

Жасарал Қуанышалин құжаттар тізбесінде ұйымдастыру комитеті жиналысының хаттамасы мен мыңдаған адамнан тұратын бастамашыл топтың қолы жеткізілмегенін атап өтті. Топ жақын арада құжаттар пакетіндегі анықталған олқылықтарды жоюды және қайтадан тіркеуге беруді жоспарлап отыр. Бұл жаңа партияның құрылуын негізінен азаматтық белсенділер қолдайды.

4 мамырда белсенділер саяси ұйым құруды жалғастыра алатын бастамашыл топты ресми түрде құру үшін тағы да 1600-ге жуық қол жинаған. Бірақ Әділет министрлігі оларға «Алға, Қазақстан!» партиясын тіркеуге берген құжатын қайтарған. Әділет министрлігі өз жауабында саяси партиялар туралы Заңның 8-бабына сілтеме жасап, тізімдегі мәліметтердің сәйкес емесін мәлімдеді.

Жасарал Қуанышалин топты тіркеуден бас тартуды «жоғарыдан түсірілген саяси нұсқаумен» байланыстырды.

Маусым айының ортасында «Алға, Қазақстан» оппозициялық партиясын құру жөніндегі бастамашыл топ мүшелері 25 маусымда Алматыда Украинаны қолдау мақсатында митинг өткізу ниетін әкімдікке хабарлапты. Әкімдік «хабарламаны» заң талаптарына сәйкес деп таныды, алайда онда акция өткізуге рұқсат берілмепті. Себебі тәжірибе көрсеткендей, «аталған тақырыпта бейбіт жиналыстар өткізу кезінде қоғамдық тәртіпті бұзу қаупі бар».

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 21 қыркүйекте 20 қарашаға кезектен тыс президент сайлауын ресми түрде бекітті. Бұл шешім 1 қыркүйекте «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауында-ақ айтылған.

Тоқаевтың ресми мәлімдемесіне дейін де Жасарал Қуанышалин президенттік сайлауға түсуге ниет білдірген.

Сондай-ақ, ол өзінің әлеуметтік желілердегі парақшасында сайлауалды бағдарламасын жариялады. Негізгі мақсат — адам құқықтарын сақтау болатын еркін және демократиялық мемлекет құру.

Бағдарламада 9 тармақ болды:

• 1993 жылғы Конституцияны қайтару. Негізгі өкілеттіктер парламенттің қолында шоғырланатын президенттік-парламенттік республика құру.
  
• Барлық деңгейдегі әкімдерді, депутаттар мен судьяларды тек халық сайлайды.
  
• Қылмыстық істер қозғап, Назарбаевты, оның отбасы мүшелерін және оның қылмыстық тобының қатысушылары болған бірқатар жоғары лауазымды адамды қамауға алу.
  
• Назарбаевтың, оның отбасы мүшелерінің және оның Қазақстандағы және басқа елдердегі жақын адамдарының барлық активін тәркілеу.
  
• Барлық саяси тұтқынды босату, саяси келіспеушілік пен азаматтық ұстаным үшін қуғын-сүргін мен қудалауды тоқтату.
  
• 2022 жылғы қаңтардағы оқиғалардың құрбандарын ақтау және оларға әділ өтемақы төлеу. Тоқаев айтқандай, рақымшылық емес, толық ақтау және өтемақы төлеу.
  
• Қаңтардағы оқиғаларға қатысты әділ және тәуелсіз халықаралық тергеуді қамтамасыз ету, сондай-ақ бейбіт тұрғындарды ату мен азаптауға қатысы бар барлық кінәліні жауапқа тарту.
  
• Қазақстанның ЕАЭО мен ҰҚШҰ-дан шығуына қол жеткізу.
  
• Әлемнің жетекші елдеріне (АҚШ, Еуропалық Одақ, Жапония, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания, Канада) бағдарлана отырып, тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатты жүргізу.
  

Сонымен бірге, Қуанышалин журналистерге берген сұхбатында сайлауды заңсыз деп санайтынын мәлімдеді, өйткені олар мерзімінен бұрын және көптеген кандидатқа кедергі келтіретін нормалар бойынша өтеді.

Ол сайлауға қатысуға сол күйі өтініш берген жоқ, бірақ президент Тоқаевты және президент жүргізіп жатқан саясатты жаңа қарқынмен сынай бастады. Қуанышалин Тоқаевтың ұстанымымен қандай да бір түрде келіскен немесе тіпті 2023 жылғы наурыздағы парламенттік сайлауға қатысқан кез келген адамды сынға алды.

2023 жылғы 16 мамырда Жасарал Қуанышалиннің ауруханаға инсультпен түскені белгілі болды. 18 мамырда ол қайтыс болды. Екі күннен кейін Қуанышалин Алматыдағы Кеңсай зиратында жерленді.