Мұхтар Жәкішев

Жәкішев Мұхтар Еркінұлы 1963 жылдың 28 маусымында Алматыда дүниеге келген.

Отбасы: Әйелі — Жәкішева Жәмила Райханқызы. Балалары — Айгерім (1989 ж. т.), Айсұлу (1997 ж. т.), Алтынай (1999 ж. т.), Айдай (1999 ж. т.), Айтөре (1994 ж. т.).

Мәскеу инженерлік-физикалық институтын «Инженер-физик» мамандығы бойынша тәмамдаған. Осы оқу орнында аспирантурада оқыған. Заң ғылымдарының кандидаты.

Еңбек өтілі:

• 1986-1987 — ҚазМУ тәлімгер-оқытушысы.
  
• 1989-1992 — Мәскеу қалалық атқару комитеті ІІМБ сарапшысы.
  
• 1992-1996 — «Butya» фирмасының коммерциялық директоры, «Butya» ААҚ қаржы директоры, «Butya-Impex» ЖШС бас директоры, «Butya-Казахстан» АҚ президенті.
  
• 1995 — Қарағанды металлургия комбинатындағы «Фест-Альп-Қазақстан» БК өкілетті өкілі.
  
• 1996-1997 — «Заңғар» АҚ президенті.
  
• 1997 — «Қант орталығы» холдингінің президенті.
  
• 1997-1998 — «Алаутрансгаз» АҚ бас директоры, президенті.
  
• 1998 жылғы қыркүйектен 2001 жылғы қазанға дейін — «Қазатомөнеркәсіп «ҰАК» ЖАҚ президенті.
  
• 2001 жылғы қазаннан 2002 жылғы ақпанға дейін — ҚР энергетика және минералдық ресурстар вице-министрі.
  
• 2002-2009 — «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы» АҚ президенті.
  

Сондай-ақ, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» ЖАҚ Директорлар кеңесінің төрағасы (11.2001-09.2002) және «Үлбі металлургия зауыты» АҚ Директорлар кеңесінің төрағасы қызметтерін атқарды.

Мұхтар Жәкішев саяси тұтқын деп те, Мұхтар Әблязов махинациясының құрбаны деп те айтылады. Бірақ Жәкішев экс-банкир жасаған схемалардың біріндегі басты фигура болғанын көбі түсіне бермейді.

Экс-депутат егжей-тегжейлі тергеу жүргізуді талап етті, өйткені «Жәкішев Сингапурдан келген белгісіз Чарышкинге мемлекет мүддесіне қайшы, қазынаға ақша салмай-ақ, бай кен орындарын иеленуге мүмкіндік берді».

Оның айтуынша, елдің уран саласы «уран саласын дамытудың бекітілген мемлекеттік бағдарламасына қарамастан, осы саланың стратегиялық мәніне қарамастан» іс жүзінде мемлекеттің бақылауынан шығарылған.

Алайда, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК қоғаммен байланыс департаментінің директоры Сергей Насыров осыдан бір жарым жыл бұрын Татьяна Квятковская баспасөз конференциясында айтқанының бәрін айтқанын хабарлады.

Оның мәліметінше, Бас прокуратура, ҰҚК және Қаржы министрлігі Компанияның қызметіне мұқият тексеріс жүргізген.

2009 жылғы 21 мамырда «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ акцияларының 100% басқаруында болған «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат Қоры Басқармасының шешімімен Мұхтар Жәкішев ҚР Бас прокуратурасының ұсынысы бойынша «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы» АҚ басқарма төрағасы қызметінен босатылды.

ҚР Үкіметімен келісім бойынша бұрын Индустрия және сауда министрлігін басқарған Владимир Сергеевич Школьник «Қазатомөнеркәсіп» АҚ басқарма төрағасы болып тағайындалды.

24 мамырда Мұхтар Жәкішевті Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері ұстады. Сондай-ақ, «Қазатомөнеркәсіптің» тағы бес қызметкері ұсталды. Олардың арасында ұлттық атом компаниясының үш вице-президенті: Дмитрий Парфенов, Асқар Қасабеков және Малхаз Цоцория бар.

2010 жылғы 12 наурызда Астана соты Мұхтар Жәкішевті қатаң режимдегі колонияда 14 жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарды және оған босатылғаннан кейін 7 жыл бойы мемлекеттік лауазымдарды атқаруға тыйым салды.

Ол өзіне сеніп тапсырылған мүлікті 112 млн тг жуық ($750 мың астам) сомаға ұрлағаны және 790 млн тг ($5 млн) мөлшерінде пара алғаны үшін кінәлі деп танылды.

Қазақстан ұлттық атом компаниясының бұрынғы басшысының ісі бойынша үкімнің мәтініне құпия белгісі қойылды.

Сол жылы «Қазатомөнеркәсіп» бұрынғы басшысына ірі көлемдегі алаяқтық жасады деген айыппен тағы бір қылмыстық іс қозғалды. 2012 жылы ол кінәлі деп танылып, 10 жылға бас бостандығынан айырылды.

Жәкішев екінші сот процесіне қатысудан бас тартып, оны өз адвокаттарына жасауға тыйым салды. Сайып келгенде, жазалардың жиынтығы бойынша елордалық сот оған қамауға алынған сәттен бастап 14 жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарды.

Жәкішевтің қылмыстық ісінің құпия болуын ескере отырып, жұртшылық ұзақ уақыт бойы оның егжей-тегжейін білмеді. Уақыт өте келе Мұхтар Жәкішевтің еліміздің атом саласында қандай жолмен байығаны туралы ақпарат тарала бастады.

2002 жылы Жәкішев өзінің досы әрі орынбасары Рүстем Тұрсынбаевпен бірге бірнеше коммерциялық кәсіпорын құрды: «Химимпекс», M. ULTY, «Реагентснаб», «Полихимп продукт», «Химпромресурс», «Бипласт», «Поликон», «НПП Поиск-М», «Ескендір», S&G, «Арагон К. А. ЖШС».

Оларды негізінен Алматыда тіркеді. Шетелдік, соның ішінде офшорлық фирмалар да болды: STN Assistance LLC (АҚШ, Орегон), Brandmax alliance LLP (Лондон, Ұлыбритания), Marifille Inc. (BVI, Тортолла), Barcon group Limited (BVI), Powerwill Enterprises (ҚХР, Гонконг).

2003 жылы Жәкішевтің «ісіне» Мұхтар Әблязов қосылды. Олар өз «бизнесіне" тағы бір бұрынғы сыныптасы — Аустралия азаматы Чарышкинді тартты. Ол New Power Systems Ltd (Ұлыбритания), Jeffcott Group Ltd (BVI) және UrAsia London Ltd (BVI) шетелдік компаниялардың директоры болып тағайындалды және сонымен бірге заң жүзінде шетелдік қатысуды қамтамасыз ету үшін акционер болды.

Әблязов өз кезегінде Қазақстанда бірнеше фирма ашты. Осылайша, 2003 жылдың тамызында «Астана» Қазақстандық инвестициялық тобы» ЖШС (бұдан әрі — ҚИТ) пайда болды, оның ресми құрылтайшысы жұбайы Алма Шалабаеваның інісі Сырым Шалабаев болды.

2003 жылғы желтоқсанда ҚИТ ел басшылығына елдің уран өндіру саласына жеке қазақстандық капиталды инвестициялау бойынша жоспарды қолдау және бірлескен кәсіпорын құруға рұқсат беру туралы өтінішпен жүгінді, онда 30%-ы «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК-қа тиесілі, ал 70%-ы сол кездің өзінде барлау сатысында тұрған Ақдала мен Оңтүстік Инкайдың неғұрлым перспективалы және құнды кен орындарын осы ҚИТ-ке беру ұсынылды.

Сол жылдың ақпан айында Әблязов Раушан Қыздарбекованың атынан «Қазатомөнеркәсіптің» 30% қатысуымен «Бетпақ Дала» бірлескен кәсіпорны» ЖШС құрды, ол алдымен Ақдала уран кен орнына, содан кейін Оңтүстік Инкайға жер қойнауын пайдалану құқығын алды. Осы БК бас директоры Әблязов тағы бір бұрынғы сыныптасы және досы Рифат Ризоевті қойды.

Төлем қабілеттілігі болмаса да, бардай көрсету үшін ҚИТ Үкімет алдында Әблязов пен Жәкішев көп жүрісті комбинацияны қолданды. 2004 жылдың маусым айында Әблязов «Бетпақ Дала» БК қатысушыларының жалпы жиналысын ұйымдастырды, оның барысында жарғылық капиталды 556 млн тг дейін (2004 жылғы бағам бойынша шамамен $4 млн) ұлғайтуға шешім қабылданды. Сол күні Ұлттық компания БК-ға 600 тонна дайын уран түріндегі өзінің 30% үлесін қосты, олардың 500-ін олар америкалық Nukem компаниясына New Power Systems Ltd (NPSL) Жәкішевтің бақылауындағы фирмасы арқылы сатты.

Сатудан алынған NPSL айырмасы Әблязовтің Deanco Limited офшорлық компаниясы арқылы ҚИТ шотына аударылды (Кипрде тіркелген), ол өз кезегінде бұл ақшаны «Бетпақ Дала» БК-ға жарғылық капиталды ұлғайту үшін үлес ретінде аударды.Кен орнын сатуға дайындала отырып, Әблязов «Бетпақ Дала» БК-дағы ҚИТ-тің сол офшорлық Deanco Limited қатысу үлесін номиналды бағаға 70%-ға сатты. Бұл компанияның меншік иесі басқа офшорлық компания — Widley Worldwide Limited болды, оның жалғыз акционері Әблязовтің өзі болды.

Бұл Жәкішев ісіндегі бір ғана эпизод. Бірақ құқыққорғаушылар мен қазақстандық оппозиция өкілдері Жәкішев өмірбаянындағы қылмыс беттерін ашудан бас тартты.

Олар бірден елдің бұрынғы бас атомшысына қатысты үкімді саяси шешім деп атай жөнелді. Алайда Мұхтар Жәкішев ешқашан саясатпен айналыспағанын ешқайсы атап өтпеді. Бірақ сотталушының құқыққорғаушылары өз мәлімдемелерін құптайтын бір дәйек тапты.

2003 жылы Жәкішев бизнесмендер мен топ-шенеуніктер тобының құрамында Президенттен KEGOC-тегі өзінің сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін «ақы төлеген» Мұхтар Әблязовқа кешірім беруді өтінді, ол бұдан былай Қазақстан заңдарын бұзбайтынын айтты. Әблязов ақыры кешірілді. Алайда, 2009 жылы ол «БТА Банкінен» ұрланған миллиард доллармен Қазақстаннан қашып кетті.

Дәл осы жағдай, құқық қорғаушылардың пікірінше, Жәкішевке қарсы қылмыстық істің негізіне айналды. «Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысының «саяси құрбан» бейнесі Әблязовтің «Республика» және оның бақылауындағы басқа да БАҚ беттерінде мұқият жасала бастады. Бұрынғы бастығына қарсы куәлік берген төрт орынбасар туралы оларды ҰҚК-нің зындандарында бірін қалдырмай аяусыз азаптады деп жазды.

Нәтижесінде Малхаз Цоцория, Дмитрий Парфенов, Асқар Қасабеков және Ешмұрат Пірматов көпшілік алдында сөз сөйлеп, куәгерлерді қорғау бағдарламасында екенін және биліктің ешқандай қысымына ұшырамағанын мәлімдеді.

Рүстем Тұрсынбаевқа келетін болсақ, ол бұрынғы басшыдан айырмашылығы, Қазақстаннан кетіп, Канадаға қоныстанды. Қазақстан билігі оны $70 млн ұрлады деп айыптап отыр, ол әлі күнге дейін Интерполдың «қызыл циркулярында». Қызыл циркуляр — халықаралық қамауға алу туралы бұйрық.

2012 жылы Тұрсынбаев Үлкен Торонто ауданында ұсталды. Интерпол оны тұтқындауға тырысты. Канадалық сот төрелігі ол ақша жымқырды деп күдіктенген. Бұл күдік елге кірген кезде ол тек $50 мың декларациялады және ай сайынғы табыс ретінде $3,5 мың көрсетіне байланысты еді, бірақ бұл шындыққа жанаспаған. Алайда Тұрсынбаев Торонто-Вест қамау орталығынан босатылып, бірнеше жыл қатаң үйқамақта болған.

2020 жылы Рүстем Тұрсынбаев саяси босқын деп танылуы, сондай-ақ оқытушылық қызметпен айналысуға рұқсат алуы мүмкін (дәріс жүргізу емес, профессорларға көмектесу) екені белгілі болды.

2019 жылдың күзінде Қазақстанның Грузия мен Беларусьтегі бұрынғы елшісі Ермұхамет Ертісбаев Мұхтар Әблязовпен саяси баттл кезінде Сергей Дувановтың Мұхтар Жәкішев неге түрмеде отыр деген сұрағына жауап берді.

Ол егер Әблязов қарызын төлесе, Мұхтар Жәкішев босатылар еді деген ойын айтты.

Жәкішевтің өзі бастапқыда өзінің қылмыстық қудалауын Мұхтар Әблязовпен байланыстырмағанын айтсақ әділ болар. Ол жоғары көтеріліп, Ресей билігін Қазақстан басшылығы оны «Қазатомөнеркәсіп» президенті қызметінен алып тастауға шешім қабылдады деп айыптады. Бұл туралы ҰҚК тергеушілері Жәкішевтен жауап алған бейнематериалдың тарап кетуінен белгілі болды.

Соған қарағанд, «Жәкішев нарықтағы барлық әлемдік ойыншыларға тең бағытта жұмыс істеген, ал Ресей соның ішінде ерекше орынға ие болғысы келген».

«Голос Америки» ресурсына бір аноним «ресейлік компания Қазақстанның ірі атом компанияларының бірі Uranium One үлесін сатып алды деген ақпарат болғанын» әңгімелеген. Жәкішевтен жауап алған видеоға сілтеме жасай отырып, аноним Жәкішев бұл мәмілеге қарсы болғанын айтты. «Мұхтар Жәкішев Ресейді әлемдік уран нарығындағы ойыншылардың бірі ретінде көрді, бұл Ресейді қатты ашуландырды», — дейді сарапшы.

Жәкішевтің ісі туралы Washington Post газеті де жазған:

Газет мәліметінше, Ресей тарапы Жәкішевті оның көмекшілері арқылы жұмыстан шығаруға тырысқан. Сол кезде бұл «бірнеше мәміле» Әблязовтің офшорлық компанияларымен тікелей байланысты екенін ешкім айтпаған.

2013 жылы Мұхтар Жәкішев өзінің тұтқындалуына не себеп болуы мүмкін екені туралы ой-пікірлерінің қорытындысы болған мәлімдемені жария етті. Жәкішев Ресей өкілдерін Қазақстанның мүдделері Ресей мүдделерімен тоғысуы мүмкін ірі мәмілені бұзу үшін оған қарсы істі қолдан жасажы деп тікелей айыптады.Жәкішев қамауға алынған күні ол елдің Қазақстан, Ресей және Жапония арасындағы атом саласындағы ынтымақтастық туралы үшжақты шартқа қатысуын талқылау үшін «Росатом» Ресей мемлекеттік корпорациясының басшысы Сергей Кириенкомен кездесуі тиіс болғанын еске салды.

Бірақ хат авторының пікірінше, Ресей бұл келіссөздерде Қазақстанның белсенді ұстанымына қанағаттанбаған. Бірақ Жәкішев тұтқындау кезінде «Қазатомөнеркәсіп» басшысы болмағанын ұмытып кеткен сияқты.

Мұхтар Жәкішев мерзімінен бұрын бостандыққа шығу туралы өтінішті үш мәрте берген. Бастапқы екі жағдайда сот бас тартқан.

2020 жылғы 3 наурызда Семей қаласының №2 сотының төрағасы Жанат Әбенова Жәкішевтің өтінішін қанағаттандырды. Нәтижесінде «Қазатомөнеркәсіптің» ОВ 156-14 мекемесінде жазасын өтеген бұрынғы басшысы мерзімінен үш жыл екі ай бұрын бостандыққа шықты.

Ара-тұра қай көрінген «сарапшы» ресми билікке үкіметтің басшысы ретінде Мұхтар Жәкішевке немесе төтенше жағдайда кейбір министр рөлінде назар аударуды ұсынады. Мұндай идеяның авторлары айқын нәрсені түсінгісі келмейтін сияқты: Жәкішев — қылмыстық құқық бұзушы және ол өз мерзімін лайықты түрде алған. Қос Мұхтар ― Әблязов пен Жәкішев жасаған махинацияларды тәуелсіз Қазақстан тарихынан алып тастауға болмайды.

Алайда, Жәкішевтің қылмыстық өткен жолы оған сұхбат беруге кедергі келтірмейді ― бірінен соң бірі үдетіп жатыр. Әрбір сұхбатында жерден жеті қоян тапқандай сөйлейді.

2023 жылдың мамыр айының соңында Мұхтар Жәкішев 14 жылға бас бостандығынан айырылды. Осы оқиғаның құрметіне ол Азаттыққа үлкен сұхбат берді, онда ол тағы да темір тордың арғы жағында не үшін және кім үшін тұрғанын айтыпты. Шынын айтсақ, Жәкішев бұрын қандай да бір себептермен айтпаған жаңа мәліметтер пайда болған:

Жәкішевтің айтуынша, оны қамауға бұйрықты тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев берген. Мұхтар Әблязовтің өтінішінен бастап, Ресей үшін «Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысының «қолайсыздығына» дейін себептер жеткілікті болды.

Жәкішев Азаттыққа журналисіне ҚАЖД қызметкерлеріне қалай қауіп төндіргені туралы айтып берген: егер лагерьде біреу-міреуді ұрып-соқса, ол бұған қатаң түрде жауапкершілік арқалайды. Департаменттегілер Жәкішевтің бұл сөзінен қорқып, ешқашан және ешкімді ұрмапты.

Сұхбаттан Мұхтар Жәкішевтің Әблязовпен бірге жымқыруға келгенде еш жері қисаймағанын, бірақ колонияда жатып, қазақстандық жаңалықтарды көру ұят болғанын айтқанынан оның тым сезімтал екенін аңғаруға болады.

Мұхтар Жәкішевтің айтуынша, қазір ол никель мен кобальт кен орындарын игеру үшін технологиялар жасаумен айналысады және нөлден мағыналы нәрсе сала алатынын дәлелдегісі келеді.

Басқалармен қатар, отбасына қатысты өте маңызды мәселе айтылды.

Бірақ осы жерде өтірік айтқаны анық, себебі бостандыққа шыққаннан кейін үш жыл өткенде оған жап-жас әйелі бала тауыпты. Ал бұрынғы әйелі қалыс қалған.

Жалпы бұл сұхбаттағы айлакерлік қоғамдық тұлғаның әдептілік ережелеріне қарағанда көбірек көрініп қалды. Мысалы, Жәкішев саясатқа қызығушылық танытпайтынын мәлімдеді. Олар лайықты команда болған жағдайда ғана ойынға қосылуға дайын дейді. Алайда, қызғанышпен табандылықпен біреу Әлихан Смайыловты қызметінен босату туралы ақпарат тудырумен әлек. Сол кезде де министрлер кабинетін басқаруға Мұхтар Жәкішевтің уақыты келетіндей.

Тағы бір осындай фейк 2023 жылдың тамызында таралып кетті. Күмәнді жаңалықта премьер-министр Смайыловтың Астананың сол жағалауындағы отставкаға кетуі фактінің қалай болғанын талқылап жатқаны айтылды.

Алайда Смайлов өз қызметінде қалды, ал Жәкішевтің саяси «құдандастыруы» қазір тыншып қалды. Бір қызығы, ұзаққа ма екен?