Қаз Рус
Қаз
Рус
Валерия Ибраева

Валерия Ибраева

Жалпы мәлімет

Жалпы мәлімет

Ибраева Валерия Валентиновна 1955 жылы Ташкентте (Өзбекстан) дүниеге келген.

Ленинградтағы өнер академиясын бітіріп, «Өнер» баспасында жұмыс істеді.

1998−2009 жылдары Алматыдағы Сорос заманауи өнер орталығының (СЗӨО) директоры болды.

Орталық Азия мен Қазақстанның заманауи өнері бойынша мақалалар мен кітаптардың авторы.

Сорос өнері

Сорос өнері

1998 жылы жомарт Джордж Сорос заманауи өнерді дамыту үшін әмиянынан тиын салмаса, білімсіз қазақстандықтар не істер еді? Contemporary Art тұздығы қосылған демократияны баяу, бірақ сөзсіз тудыруы мүмкін екенін білмей өтер ме еді.

Әрине, 90-жылдардағы хаос дәуірінде адамдар бәрін номиналды түрде қабылдады: қиял бостандығына шақыру және билік априори жақсы бола алмайтындығын түсіну, сондықтан онымен күресу керек. Соростың Қазақстандағы «тамаша» жолсерігі бұған дейін «Өнер» баспасында жұмыс істеген өнертанушы Валерия Ибраева болды.

1997 жылы «Сорос-Қазақстан» Қорының қолдауымен «Адам құқықтары: Terra Incognita» көрмесі өтті. 1998 жылы Сорос-Алматы заманауи өнер орталығы (СЗӨО) ашылды, оның миссиясы «Қазақстандағы заманауи көркемдік үдерісті қолдау және оны әлемдік көркемдік үдеріске интеграциялау» болды. «Демократиялық құндылықтарды» енгізу және «арт-белсенділікті» енгізу дөңгелегі айнала бастады.

Мазмұн эстетикасы, институциялар, инсталляциялар, қойылымдар және басқа да түсініксіз анықтамалар жаңа таңдаулылар әлеміне жол ашты. Сорос қоры таңдаған жолы мынау: суретшінің өзі үшін сурет салуға, өзін-өзі көрсетуге және қарабайыр пейзаждарды бояуға құқығы жоқ.

Оның міндеті — кенеттен психиатриялық клиникадағы арт-терапияның нәтижелеріне ұқсас танымал өнер нысандары арқылы елу жыл бұрын билік құрған және қазір жасалып жатқан барлық қасіретті жеткізу. Өнер нысаны неғұрлым қорқынышты болса, соғұрлым ол әдемі, демек Валерия Ибраеваның талғамына сәйкес келеді.

Қазіргі заманғы өнер тек адам құқығы туралы ғана емес, эстетикалық жағымды және түсінікті көрінуі де дұрыс деген ой-пікір айтқан батылы бар адамдарға «ұлы суретшілер» қоғамына апаратын жол жабық болар еді. Сондықтан Сорос өнерінің өкілдері сынның астында қалды.
«Бірде Шымкент қаласының орталығында Асхат Ахмедьяров үсті-басына желім жағып, пістеге жатқан. Сосын бұл әрекетін «Ван Гогпен Цэансдиалог"деп жариялады. Содан кейін ол үш күнін милицияда өткізді.

Сенуші Саид Атабековке компартияның бұрынғы хатшылары пайғамбар болғысы келсе ұнамайды. Бірде Ол Құранды күйдіре тесіп, оған жасыл бояумен қапталған тасты салып, оны СЗӨО-дағы «рух мерекесі» көрмесіне алып келді.

Өнертанушылар қоғамды Қазақстандағы исламның номадтық өмір сүру тәсіліне байланысты нашар дамығанына, көшпелі тұрмыста тіпті мешіттер де салынбағанына, пантеистік рәсімдердің элементтері халық өмірінде әлі де бар екеніне, ал ислам тыйым салған адамдардың бейнелері көшелер мен музейлерде және Сайда Құраны — Құран Кәрімде бар екеніне сендірді исламның көшпелі нұсқасын визуализациялау және бұл діни емес, көркемдік емес деп қанша жерден сендірмек болып тырысса да, жақында ғана коммунистік тіршілік кешкен патриоттық қоғам өз пікірін өзгерте қоймады», — деп жазды Валерия Ибраева өзінің мақалаларының бірінде «Красный трактор» арт-тобының мүшелері туралы.
“
«Бірде Шымкент қаласының орталығында Асхат Ахмедьяров үсті-басына желім жағып, пістеге жатқан. Сосын бұл әрекетін «Ван Гогпен Цэансдиалог"деп жариялады. Содан кейін ол үш күнін милицияда өткізді.

Сенуші Саид Атабековке компартияның бұрынғы хатшылары пайғамбар болғысы келсе ұнамайды. Бірде Ол Құранды күйдіре тесіп, оған жасыл бояумен қапталған тасты салып, оны СЗӨО-дағы «рух мерекесі» көрмесіне алып келді.

Өнертанушылар қоғамды Қазақстандағы исламның номадтық өмір сүру тәсіліне байланысты нашар дамығанына, көшпелі тұрмыста тіпті мешіттер де салынбағанына, пантеистік рәсімдердің элементтері халық өмірінде әлі де бар екеніне, ал ислам тыйым салған адамдардың бейнелері көшелер мен музейлерде және Сайда Құраны — Құран Кәрімде бар екеніне сендірді исламның көшпелі нұсқасын визуализациялау және бұл діни емес, көркемдік емес деп қанша жерден сендірмек болып тырысса да, жақында ғана коммунистік тіршілік кешкен патриоттық қоғам өз пікірін өзгерте қоймады», — деп жазды Валерия Ибраева өзінің мақалаларының бірінде «Красный трактор» арт-тобының мүшелері туралы.

Гранттанушы суретшілер

Гранттанушы суретшілер

Сорос-Алматы заманауи өнер орталығы жабылғаннан кейін де ҚСҚ өнер арқылы азаматтық құқықтар туралы мәлімдеу идеясынан бас тартқан жоқ. Оның аясындағы көрмелер көп бодлы, бәрінің айтары біреу — ессіз, белсенділікке жақын, «мағыналы» ғана туындылар өмір сүруге құқылы. Енді экспонаттар арасында Сорос Қорының сүйікті ЛГБТ насихаты салынған нысандар пайда болады.

2017 жылдың желтоқсан айында суретші Қуаныш Базарғалиев «Сіздер батырларды қалайсыздар ма? Менде бар» деп аталатын жұмысын таныстырды. Ол қазақтардың ата-бабалары қазіргі кездегі гей қауымдастығын қалай қолдайтыны туралы болды.
«Гей қоғамдастықтар әрдайым, әр заманда болған. Ежелгі дәуірден көптеген мысал бар. Менің ойымша, қазақ қоғамы бұл жағынан басқалардан ерекшеленбеді. Ал қазір оларға деген теріс көзқарас бар. Менің әкемнің ауылында қарт адам тұрады, ол өмір бойы әйелдер киімін киіп, оған бәрі толерантты қарайды. Ал қалада басқаша көзқарас бар», — депті Базарғалиев «Азаттық радиосы» журналистеріне.
“
«Гей қоғамдастықтар әрдайым, әр заманда болған. Ежелгі дәуірден көптеген мысал бар. Менің ойымша, қазақ қоғамы бұл жағынан басқалардан ерекшеленбеді. Ал қазір оларға деген теріс көзқарас бар. Менің әкемнің ауылында қарт адам тұрады, ол өмір бойы әйелдер киімін киіп, оған бәрі толерантты қарайды. Ал қалада басқаша көзқарас бар», — депті Базарғалиев «Азаттық радиосы» журналистеріне.
Сол кезде Фейсбуктегі аудиторияның сүйікті суретшісі-карикатурист Мұрат Ділманов Қазақстандағы сөз бостандығына әзір тұрған өз туындысын ұсынды. Бұл, әсіресе қазір, Дильмановтың әлеуметтік желілерде карикатураларды өз бостандығы мен қауіпсіздігі үшін мүлдем уайымсыз жариялап жүргенін ескерсек, таңғаларлық жағдай. Бірақ мұндай нюанстарға кім бас қатырсын?

Валерия Ибраевамен өнер басқа да болуы мүмкін ғой деп ешкім таласпаған сияқты. Тіпті әдемі және түсінікті бола алады, міндетті түрде «белсенділікке» толы емес те түрі болуы мүмкін.
«Мұнда суретшілер ойланып қана салған суретшілер бар, нағыз өнер деп айта аламын. Көптеген адамға былтырғы көрме бастама болды. Барлық жұмыс осы жыл ішінде әзірленді, ол адам құқықтары үшін қиын болса да, „ІІМ реформасын талап етеміз“ және „Көк Жайлауды сақтаймыз“ сияқты азаматтық бірлестіктер мен бастамалар пайда болған кезде азаматтық құқықтарды түсіну үшін жеткілікті деңгейде жеңіл болды», — деді ол 2017 жылғы көрмеде қонақтар алдында тұрып.
“
«Мұнда суретшілер ойланып қана салған суретшілер бар, нағыз өнер деп айта аламын. Көптеген адамға былтырғы көрме бастама болды. Барлық жұмыс осы жыл ішінде әзірленді, ол адам құқықтары үшін қиын болса да, „ІІМ реформасын талап етеміз“ және „Көк Жайлауды сақтаймыз“ сияқты азаматтық бірлестіктер мен бастамалар пайда болған кезде азаматтық құқықтарды түсіну үшін жеткілікті деңгейде жеңіл болды», — деді ол 2017 жылғы көрмеде қонақтар алдында тұрып.
Куратормен дауласып, грантынан бас тарту кімнің қолынан келеді? Себебі Соростың жұмысы — жүйелі, азаматтық белсенділікті қамтиді, экобелсенділердің жұмысы мен БАҚ-ты қамтиды, «дұрыс» суретшілердің көрмелерін қолдайды — белгілі бір ой-түйсік құруға бағытталған. Ал ең бастысы, ағысқа қарсы жүзгісі келетіндерге қолдау білдіреді. Бірақ кімге қарсы, қайда бағытталатыны ешкімге қызық емес.

Ал 2020 жылдың 17 қыркүйегінде Алматыда Artmeken Gallery-де «Сорос-Қазақстан» Қорының қолдауымен Адам құқықтарына арналған «Адам құқықтары: көгілдір түстің 50 реңкі» атты көрме ашылды. Атауы тақырыбына сай, бірақ іс жүзінде бұл Қазақстанның мемлекеттік туы туралы болды. Көрменің кураторы өнертанушы Валерия Ибраева болды.
«2019 жыл „Оян, Қазақстан“ деп аталатын жастар қозғалысымен ерекшеленді. Оның көшедегі алғашқы акцияларының бірі марафон кезінде „Шындықтан қашып құтыла алмайсың“ деген жазуы бар баннер ілу болды. Көшедегі акциялардан басқа феминистік дискурс күшейе түсті. Бұл тақырыпты терең және дәйекті түрде дамытатын суретшілер пайда болды.

Екіжүзді мемлекетте суретшілер Эзоп тіліне жиі жүгінуге мәжбүр — Роман Захаров корей тілін үйреніп, күнделік жазады, онда белгілі бір иероглифтерді суреттейтін заттар ғана емес, сонымен қатар күнделікті оқиғалар — протестанттарды тұтқындау, түрмедегі эпизодтар, полицияның озбырлығы және Біз карантинде қалай өмір сүргеніміз туралы», — деді Ыбыраев өз сайтында СҚҚ.
“
«2019 жыл „Оян, Қазақстан“ деп аталатын жастар қозғалысымен ерекшеленді. Оның көшедегі алғашқы акцияларының бірі марафон кезінде „Шындықтан қашып құтыла алмайсың“ деген жазуы бар баннер ілу болды. Көшедегі акциялардан басқа феминистік дискурс күшейе түсті. Бұл тақырыпты терең және дәйекті түрде дамытатын суретшілер пайда болды.

Екіжүзді мемлекетте суретшілер Эзоп тіліне жиі жүгінуге мәжбүр — Роман Захаров корей тілін үйреніп, күнделік жазады, онда белгілі бір иероглифтерді суреттейтін заттар ғана емес, сонымен қатар күнделікті оқиғалар — протестанттарды тұтқындау, түрмедегі эпизодтар, полицияның озбырлығы және Біз карантинде қалай өмір сүргеніміз туралы», — деді Ыбыраев өз сайтында СҚҚ.

Бөлшек тауар

Бөлшек тауар

Роман Захаровқа келетін болсақ, ол 2019 жылдың сәуірінде әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 5 тәулікке қамауға алынған. Оған «перформанс» себеп болды: суретші Алматыдағы көше қиылыстарының бірінде ҚР Конституциясынан дәйексөзі бар баннер іліп, өзінен кейін «өндірістік» қоқыс қалдырған.

Алматы полиция департаментінің баспасөз қызметі 29 сәуірде таңғы сағат алтыда жедел басқару орталығына азаматтар қоңырау шалып, әл-Фараби және Достық даңғылдарының қиылысында белгісіз ер адамның қағаз, шығын материалдары мен басқа да заттарды шашып, қоғамдық тәртіпті бұзғаны туралы хабарлады.
«Жол-патрульдік полиция экипажы оқиға орнына барды. Ер адам өзін әдепсіз ұстады және өзінің құқықбұзушылығын жоюдан бас тартты. Ер адамды жеке басын анықтау үшін жасақ Медеу аудандық ПБ-ға жеткізді. Кейін Медеу аудандық ПБ ЖПҚ 1988 жылы туған Р. Е. Захаровқа қатысты ҚР ӘҚБтК-нің 434-бабының 1-бөлігі бойынша әкімшілік материал толтырылды», — делінген Алматы ПД хабарламасында.
“
«Жол-патрульдік полиция экипажы оқиға орнына барды. Ер адам өзін әдепсіз ұстады және өзінің құқықбұзушылығын жоюдан бас тартты. Ер адамды жеке басын анықтау үшін жасақ Медеу аудандық ПБ-ға жеткізді. Кейін Медеу аудандық ПБ ЖПҚ 1988 жылы туған Р. Е. Захаровқа қатысты ҚР ӘҚБтК-нің 434-бабының 1-бөлігі бойынша әкімшілік материал толтырылды», — делінген Алматы ПД хабарламасында.
Захаровтың өзі Әсия Төлесов мен Бейбарыс Толымбековтің акциясына тілеулес екенін мәлімдеді, олар кезінде «Алматы Марафон» өтетін көшелердің бірінде жол бойында «От правды не убежишь» деген жазуы бар үнпарақ ілген болатын. Құқық қорғау органдары белсенділерді ұстады, содан кейін сот оларды 15 тәулікке қамауға алды.

Ибраеваның өзі бір кездері перформанс жасаймын деп, айыппұл арқалаған еді: ол бірнеше белсендімен бірге 2014 жылғы митингілердің біріне басына ішкиім киіп келген болатын.

Бірақ куратор әрі өнертанушы, әрине, ішкиім үшін ұсталған жоқ, ол санкцияланбаған акцияға қатысқаны үшін ұсталды. Бірақ Ибраева өзінің бұзақылық әдетін мақтан тұтады және оның арт-белсенділігін неге ешкім түсінбейтінін шын жүректен ұқпайды. Оның айтуынша, «бөлшек тауарлар дамымаған қоғамдарда сирек бағаланады». Ал дамыған елдерде Қазақстанда Сорос гранталушылары ғана бар сияқты.
Мәтінді толықтыру Читать на русском ➞
Мәтінді толықтыру