Темірлан Еңсебек
Жалпы мәлімет
Темірлан Еңсебек ― 2021 жылдың көктемінде ашылған «сатиралық» Qaznews24 Instagram-аккаунтының авторы. Өзін «НАТО жіберген ЛГБТ секс-нұсқаушысы» деп атайды. «Oyan, Qazaqstan» қозғалысының авторы.
Темірлан Еңсебек ― халықаралық қорлар тәрбиелеп шығарған типтік қазақстандық жас буын өкілі. Туған Қазақстанына емес, шет мемлекеттердің мүдделеріне риза болған адам. Еңсебек жалған ақпарат таратумен ашық айналысады. Алайда, жұртшылық Еңсебектің диверсиясының артында тек әзіл мен сатира бар деп ойлауды жөн көреді.
Qaznews24 «сатиралық жаңалықтар ақпараттық агенттігін» құрып, «барлық есімдер мен оқиғалар ойдан шығарылған, тірі немесе өлі адамдармен кез келген ұқсастық — абсолютті кездейсоқтық» деп көпшілікке сипаттама жасай отырып, Еңсебек өзіне индульгенция жазып алған. Алайда, бұл ересектер әлемінде ол ойлағандай әсер бермейді. Оның үстіне, паблик авторы өз парақшасын «БАҚ/ақпарат агенттігі» деп белгілегендіктен, бұқаралық ақпарат құралын тіркеуге және оған лицензия алуға міндетті. Мұны заң талап етеді.
Темірлан Еңсебек ― халықаралық қорлар тәрбиелеп шығарған типтік қазақстандық жас буын өкілі. Туған Қазақстанына емес, шет мемлекеттердің мүдделеріне риза болған адам. Еңсебек жалған ақпарат таратумен ашық айналысады. Алайда, жұртшылық Еңсебектің диверсиясының артында тек әзіл мен сатира бар деп ойлауды жөн көреді.
Qaznews24 «сатиралық жаңалықтар ақпараттық агенттігін» құрып, «барлық есімдер мен оқиғалар ойдан шығарылған, тірі немесе өлі адамдармен кез келген ұқсастық — абсолютті кездейсоқтық» деп көпшілікке сипаттама жасай отырып, Еңсебек өзіне индульгенция жазып алған. Алайда, бұл ересектер әлемінде ол ойлағандай әсер бермейді. Оның үстіне, паблик авторы өз парақшасын «БАҚ/ақпарат агенттігі» деп белгілегендіктен, бұқаралық ақпарат құралын тіркеуге және оған лицензия алуға міндетті. Мұны заң талап етеді.
«Оятқыш» ретіндегі гранттар
2019 жылғы 5 маусымда Алматыда азаматтық белсенділер «Oyan, Qazaqstan» («Оян, Қазақстан») қозғалысы құрылғанын жариялап, осы аттас декларациясын таныстырды. Тұсаукесерде спикерлердің бірі — саясаттанушы Димаш Әлжанов:
“
«Біз қазақстандықтармыз, өз болашағын өзі анықтайтын Бостандық адамдарымыз. Біз өз елімізді жақсы көреміз, біліміміз, үлкен әлеуетіміз және өмірімізді өзгертуге күшіміз бар. Бүгінде билік Конституциямен есептелмеген кезде, адам құқықтары мен бостандықтары басып-жаншылған кезде, сыбайлас жемқорлық пен өтірік саясатты ауыстырған кезде, біз елдің болашағы үшін жауапкершілікті өзімізге алуға дайынбыз. Біз бақыланатын сайлауды және олардың нәтижесін мойындамаймыз. Мұндай сайлауды заңды деп санауға болмайды».
Сондай-ақ декларацияда қазақстандықтар «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетте өмір сүруі керек, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары саналады» делінген.
Жаңа қозғалысқа қатысушылар әр уақытта «Сорос Қазақстан» қорымен қандай да бір түрде ынтымақтасқаны бірден белгілі болды. Мысалы Әсем Жәпішева қордан 2019 жылы БАҚ тұрақтылығы бойынша тренингке қатысуға 611 мың теңге көлемінде грант алды.
Сонымен қатар 2017 жылы Жәпішева қоғамдық бастамалар мен жауапты бизнесті дамытуға арналған ZhasCamp'17 жастар конференциясына қатысты. Іс-шараның бас демеушісі «Сорос Қазақстан» қоры болды.
Жаңа қозғалысқа қатысушылар әр уақытта «Сорос Қазақстан» қорымен қандай да бір түрде ынтымақтасқаны бірден белгілі болды. Мысалы Әсем Жәпішева қордан 2019 жылы БАҚ тұрақтылығы бойынша тренингке қатысуға 611 мың теңге көлемінде грант алды.
Сонымен қатар 2017 жылы Жәпішева қоғамдық бастамалар мен жауапты бизнесті дамытуға арналған ZhasCamp'17 жастар конференциясына қатысты. Іс-шараның бас демеушісі «Сорос Қазақстан» қоры болды.
Анықтама: ZhasCamp — жастардың әлеуметтік бастамаларына арналған [емес] конференция Қазақстанда 2010 жылдан бері өткізіліп келеді. Алаңның мақсаты: жастарды әлеуметтік белсенділікке тарту, желілер құру және әлеуметтік дамудың үздік тәжірибелерін тарату. Camp форматы — қатысушылардың өздері құратын халықаралық конференциялар желісі. Конференциялар барлығына ашық және тренингтер, презентациялар, талқылаулар форматында өтеді. ZhasCamp жұмыс тобы: Қазақстан жастары. Ұйымдастырушылар Жыл сайын еліміздің барлық қалаларынан қатысушылар үшін 40-50 жол жүру грантын бөледі.
Димаш Әлжановқа келетін болсақ, 2008 жылы ол тәуелсіз ақпарат агенттігінің және «Политон» пікірталас клубының қызметкері болды.
Анықтама: «Тәуелсіз ақпарат агенттігі» Алматыда 1998 жылы тіркелген. Басшы ретінде Сергей Владимирович Дуванов бар. Компания деректерді орналастыру және өңдеу қызметтерін ұсынумен айналысады. Ұзақ өмір сүру кезеңіне қарамастан, бұл кәсіпорынның салықтары туралы ақпарат тек 2019 жылға (1,3 млн тг) және 2020 жылға (2,1 млн тг) қолжетімді.
2009 жылы Әлжанов Халықаралық қатынастардың Ұлттық демократиялық институтының (ҰДИ) саяси жобасы бойынша үйлестіруші болып жұмыс істеді.
Анықтама: Халықаралық қатынастардың Ұлттық демократиялық институты (National Democratic Institute for International Affairs, ҰДИ) — АҚШ үкіметі құрған, дамушы елдерде демократияны ілгерілетуге арналған ұйым. Бұл институт АҚШ-тың халықаралық даму жөніндегі агенттігі (USAID), АҚШ Мемлекеттік департаменті, АҚШ Ұлттық демократия қоры және басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес көздерден қаржыландырылады.
ҰДИ 1983 жылы құрылған және 130-дан астам мемлекетте аймақтық серіктестерімен жұмыс істейді, сондай-ақ 50-ден астам жергілікті бөлімшелері бар. ҰДИ бөлімшелері Беларусь, Грузия, Қырғызстан, Молдова, Украина және Өзбекстанда жұмыс істейді. 2001 жылы ҰДИ директорлар кеңесінің төрағасы АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Мадлен Олбрайт болды. Ол 2014 жылы Украинадағы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауларды бақылау жөніндегі делегация құрамында NDI-ды таныстырды. 2017 жылы Грузияға барып, ел басшылығымен кездесті.
ҰДИ 1983 жылы құрылған және 130-дан астам мемлекетте аймақтық серіктестерімен жұмыс істейді, сондай-ақ 50-ден астам жергілікті бөлімшелері бар. ҰДИ бөлімшелері Беларусь, Грузия, Қырғызстан, Молдова, Украина және Өзбекстанда жұмыс істейді. 2001 жылы ҰДИ директорлар кеңесінің төрағасы АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Мадлен Олбрайт болды. Ол 2014 жылы Украинадағы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауларды бақылау жөніндегі делегация құрамында NDI-ды таныстырды. 2017 жылы Грузияға барып, ел басшылығымен кездесті.
Мадлен Олбрайт 2014 жылы Украинадағы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауларды бақылау делегациясының құрамында болған кезде, сол жерде ОБСЕ бақылау миссиясының мүшесі ретінде Димаш Әлжанов та болды. Кейін Әлжанов «Сорос-Қазақстан» қорының саясаттағы жастардың рөліне қатысты іс-шараларына жүйелі түрде қатысты.
Әлжанов Құқықтық саясатты зерттеу орталығының (LPRC) қызметкері екені белгілі. Осы ұйымның ресми сайтында донорлар қатарында «Сорос-Қазақстан» қоры, Еуропалық Одақтың Қазақстандағы өкілдігі, Нидерланд және Ұлыбритания елшіліктері, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) бағдарламалар кеңсесі бар екені айтылған.
2019 жылғы президенттік сайлауға дейін өзін жариялаған «Oyan, Qazaqstan» өкілдері 9 және 10 маусымда Алматыда өткен рұқсат етілмеген митингілерге қатысты. Солардың бірі, атап айтқанда Жапишева, қысқа уақытқа ұсталған болатын. Осы сәттен бастап «протесттік қозғалыс» тарихы басталды деуге болады.
2019 жылғы 30 тамызда Жапишева Орталық Азия тұрғындарының Кремльдің билік партиясына «жоқ» деген мәскеулік сайлаушыларды қолдау акциясына қатысты. Алайда «Oyan, Qazaqstan» өкілдері Алматының жаяу жүргіншілер көшелерімен шеруге шығып, Конституцияны реформалауға шақырды. Олар «Реконституция» және «Парламенттік республика» деген жазулары бар баннерлер, сондай-ақ Қазақстан Конституциясынан алынған: «Сөз және шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады», «Мемлекеттік биліктің жалғыз көзі – халық», «Қазақстан азаматтары бейбіт түрде және қару қолданбай жиналуға құқылы» деген дәйексөздер жазылған шағын плакаттарды ұстады.
2019 жылғы 9 қарашада Нұр-Сұлтан мен Алматыда өткен митингілерде қатысушылар авторитарлық басқару түрінен бас тартуды, парламенттің өкілеттіктерін кеңейтуді, сыбайлас жемқорлықпен шынайы күресті талап етті. «Oyan, Qazaqstan» өкілдері митинг өткізуге рұқсат сұрамағанын, өйткені олар жиналу еркіндігін жақтап, бейбіт акция өткізу үшін биліктен рұқсат сұраудың қажеті жоқ деп санайтынын айтты.
2019 жылғы 16 желтоқсанда Алматы мен Нұр-Сұлтанда 1986 жылғы Алматыдағы және 2011 жылғы Жаңаөзендегі оқиғалар құрбандарын еске алу акциялары өтті. Алайда бұл «бейбіт акциялар» тез арада заңсыз митингіге ұласты. Оған Әсем Жәпішева да қатысты.
«Oyan, Qazaqstan» жақтастары «Ұмытпаймыз. 1986. 2011», «Авторитаризмнен көктемге», «Жастарға жол беріңіздер» деген жазулары бар плакаттарды ұстап, «Оян, Қазақстан», «Назарбаевсыз Қазақстан» деп ұрандатты.
Үш сағаттық митингтен кейін ондаған адам Желтоқсан көшесімен Астана алаңына қарай бет алды. Олар «Шал, кет!» және «Алға, Қазақстан!» деп ұрандатты. Көп ұзамай полиция ұстау шараларын бастады.
2020 жылғы 22 ақпанда Алматыда митингілер өтті. Бір жағынан, олар Мұхтар Әблязовтің қозғалысымен ұйымдастырылды, ал екінші жағынан, бір күн бұрын үш күнге қамауға алынған Жанболат Мамайдың жақтастарымен ұйымдастырылды. Жәпішева «Сорос-Қазақстан» қоры қаржыландыратын «За нами уже выехали» жобасының журналисі ретінде қатысқанын айтты. Алайда оның қызметтік куәлігі болмағандықтан, полиция оны ұстауға шақ қалды.
2020 жылғы 16 желтоқсанда «Oyan, Qazaqstan» өкілдері Жанболат Мамай мен оның жақтастарымен бірге 1986 жылғы Алматы және 2011 жылғы Жаңаөзен оқиғалары құрбандарын еске алу акциясына қатысты. Арнайы жасақ қызметкерлері «Oyan, Qazaqstan» қатысушыларын қоршап алды. Соңғылары жауынгерлерді қорлап, арандатуға тырысты. Кейін белсенділер оларды дәретханаға да шығармағанына шағымданды. Митингке қатысушыларға тарауға ұсыныс жасалғанымен, олар «Қай жерде қаласам, сол жерде митинг өткіземін!» деп ұрандатты.
2021 жылғы 9 қаңтарда, парламенттік сайлау қарсаңында, Әсем Жәпишева өз Telegram-каналында сайлау күні өтетін акцияда арандату жоспарланып жатқаны туралы ескерту алған хат алмасуды жариялады. Сол күні «Oyan, Qazaqstan» өкілдері мен Жанболат Мамайдың жақтастары парламенттік сайлауды бойкоттау символына айналуға тиіс рұқсат етілмеген митингіге шықты. Ақырында Әсем Жәпішева мен акцияға қатысушылар бірнеше сағат бойы полиция қоршауында болды.
Әлжанов Құқықтық саясатты зерттеу орталығының (LPRC) қызметкері екені белгілі. Осы ұйымның ресми сайтында донорлар қатарында «Сорос-Қазақстан» қоры, Еуропалық Одақтың Қазақстандағы өкілдігі, Нидерланд және Ұлыбритания елшіліктері, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) бағдарламалар кеңсесі бар екені айтылған.
2019 жылғы президенттік сайлауға дейін өзін жариялаған «Oyan, Qazaqstan» өкілдері 9 және 10 маусымда Алматыда өткен рұқсат етілмеген митингілерге қатысты. Солардың бірі, атап айтқанда Жапишева, қысқа уақытқа ұсталған болатын. Осы сәттен бастап «протесттік қозғалыс» тарихы басталды деуге болады.
2019 жылғы 30 тамызда Жапишева Орталық Азия тұрғындарының Кремльдің билік партиясына «жоқ» деген мәскеулік сайлаушыларды қолдау акциясына қатысты. Алайда «Oyan, Qazaqstan» өкілдері Алматының жаяу жүргіншілер көшелерімен шеруге шығып, Конституцияны реформалауға шақырды. Олар «Реконституция» және «Парламенттік республика» деген жазулары бар баннерлер, сондай-ақ Қазақстан Конституциясынан алынған: «Сөз және шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады», «Мемлекеттік биліктің жалғыз көзі – халық», «Қазақстан азаматтары бейбіт түрде және қару қолданбай жиналуға құқылы» деген дәйексөздер жазылған шағын плакаттарды ұстады.
2019 жылғы 9 қарашада Нұр-Сұлтан мен Алматыда өткен митингілерде қатысушылар авторитарлық басқару түрінен бас тартуды, парламенттің өкілеттіктерін кеңейтуді, сыбайлас жемқорлықпен шынайы күресті талап етті. «Oyan, Qazaqstan» өкілдері митинг өткізуге рұқсат сұрамағанын, өйткені олар жиналу еркіндігін жақтап, бейбіт акция өткізу үшін биліктен рұқсат сұраудың қажеті жоқ деп санайтынын айтты.
2019 жылғы 16 желтоқсанда Алматы мен Нұр-Сұлтанда 1986 жылғы Алматыдағы және 2011 жылғы Жаңаөзендегі оқиғалар құрбандарын еске алу акциялары өтті. Алайда бұл «бейбіт акциялар» тез арада заңсыз митингіге ұласты. Оған Әсем Жәпішева да қатысты.
«Oyan, Qazaqstan» жақтастары «Ұмытпаймыз. 1986. 2011», «Авторитаризмнен көктемге», «Жастарға жол беріңіздер» деген жазулары бар плакаттарды ұстап, «Оян, Қазақстан», «Назарбаевсыз Қазақстан» деп ұрандатты.
Үш сағаттық митингтен кейін ондаған адам Желтоқсан көшесімен Астана алаңына қарай бет алды. Олар «Шал, кет!» және «Алға, Қазақстан!» деп ұрандатты. Көп ұзамай полиция ұстау шараларын бастады.
2020 жылғы 22 ақпанда Алматыда митингілер өтті. Бір жағынан, олар Мұхтар Әблязовтің қозғалысымен ұйымдастырылды, ал екінші жағынан, бір күн бұрын үш күнге қамауға алынған Жанболат Мамайдың жақтастарымен ұйымдастырылды. Жәпішева «Сорос-Қазақстан» қоры қаржыландыратын «За нами уже выехали» жобасының журналисі ретінде қатысқанын айтты. Алайда оның қызметтік куәлігі болмағандықтан, полиция оны ұстауға шақ қалды.
2020 жылғы 16 желтоқсанда «Oyan, Qazaqstan» өкілдері Жанболат Мамай мен оның жақтастарымен бірге 1986 жылғы Алматы және 2011 жылғы Жаңаөзен оқиғалары құрбандарын еске алу акциясына қатысты. Арнайы жасақ қызметкерлері «Oyan, Qazaqstan» қатысушыларын қоршап алды. Соңғылары жауынгерлерді қорлап, арандатуға тырысты. Кейін белсенділер оларды дәретханаға да шығармағанына шағымданды. Митингке қатысушыларға тарауға ұсыныс жасалғанымен, олар «Қай жерде қаласам, сол жерде митинг өткіземін!» деп ұрандатты.
2021 жылғы 9 қаңтарда, парламенттік сайлау қарсаңында, Әсем Жәпишева өз Telegram-каналында сайлау күні өтетін акцияда арандату жоспарланып жатқаны туралы ескерту алған хат алмасуды жариялады. Сол күні «Oyan, Qazaqstan» өкілдері мен Жанболат Мамайдың жақтастары парламенттік сайлауды бойкоттау символына айналуға тиіс рұқсат етілмеген митингіге шықты. Ақырында Әсем Жәпішева мен акцияға қатысушылар бірнеше сағат бойы полиция қоршауында болды.
“
«Біз алаңға шамамен 11:30-да келдік, сол сәтте бізді дереу қоршауға алды. Азаптау басталды. Бізге әртүрлі арандатушыларды кіргізіп, төбелес тудырды. Ал ең қиыны, колонкалар әкеліп, бір әнді қайталап қосқаны: бұл шамамен бір сағатқа созылды. „Опять метель“ әні ойнап тұрды. Суық еді. Мүлде адам төзгісіз жағдай болды», — деп Жәпішева кейін бір БАҚ-қа сұхбатында шағымданды.
Ол Арнайы қызметтің қысымынан және итермелеуінен арқасындағы ескі жарақаты қайта асқынғанын айтты.
“
«Бір кезде тұрудың өзі өте қиын болды, мені "жедел жәрдемге" дейін жеткізді десе болады. Түнде үйге кетіп қалдым, қазір оралдым, маған қосымша рентген жасату керегін айтты», – деді Жәпішева.
Сонымен қатар, Жәпішева тағы да «адамдарды сағаттап дәретханаға шығармай ұстады» деп шағымданды.
“
«Өте қиын болды. Әсіресе қыздарға, өйткені жігіттер амалын тауып жатты. Ал қыздарға бұл өте ауыр болды. Барлық өтінішімізге, жалбарынуларымызға қарамастан, олар мүлдем шығармады. Бұл өтініштерге олар мазақпен жауап берді. Бұл ең ауыр жағдай болды», – деп шағымданды оппозиционер.
Нәзік революционер Жәпішева іс-шара бойы трансляция жүргізіп, түрлі қолайсыздықтарға үздіксіз шағымданды. Бірақ жарты жыл бұрын ғана ол «Азаттыққа» берген сұхбатында: «Біз қозғалыс ретінде шыңдалдық», – деп сенімді түрде мәлімдеген еді.
Кейбір сарапшылардың пікірінше, 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде «ояновтарға» ерекше рөл берілген:
Кейбір сарапшылардың пікірінше, 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде «ояновтарға» ерекше рөл берілген:
“
«"Ояншылардың" тағы бір (және өте алаңдатарлық) белсенділік толқыны 2022 жылғы қаңтар оқиғаларына қатысуға тырысуымен байланысты. Бірінші күннің суреті кейінгі драмалық оқиғалардың көлеңкесінде қалды, атап айтқанда – 4 қаңтарда. Сол күні "Мамаевтармен" қатар, "Алматы арена" мұз айдынының жанында тәртіпсіздік ұйымдастырған 50-70 адамнан тұратын "Оян, Қазақстан" қозғалысының мүшелері алдымен Тұңғыш Президент саябағының жанында жиналып, кейін Науаи және Мұстафин көшелерінде шеруге шықты.
Олардың мақсаты Республика алаңына жету болатын, бірақ бұл жоспарды полицияның әрекеті бұзды. Бірнеше адамды ұстаған полиция кейін оларды босатты.
Кейбір сарапшылар мен бақылаушылардың пікірінше, "ояншыларға" бастапқыда "бейбіт демократиялық шерушілер" рөлі берілген еді. Олар алаңға жеткеннен кейін жүректердің суретін қолмен жасап, шетелдік журналистерге толқулы, бірақ күлімсіреген сұхбаттар беріп, барлық жағынан өздерінің бейбіт және достық әрекеттерін көрсетуі керек еді. Бұл тактика Украина майдандары мен Беларусьтегі жастар наразылықтары кезінде жақсы сыналған. Жалпы, "бейбіт наразылықты" көрсетіп, кейін оны "тоталитарлық билік" аяусыз басып тастағандай көрініс жасау еді. Бірақ сол кезде әлі де үйлесімді жұмыс істеген полиция бұл жоспарды бұзды».
Олардың мақсаты Республика алаңына жету болатын, бірақ бұл жоспарды полицияның әрекеті бұзды. Бірнеше адамды ұстаған полиция кейін оларды босатты.
Кейбір сарапшылар мен бақылаушылардың пікірінше, "ояншыларға" бастапқыда "бейбіт демократиялық шерушілер" рөлі берілген еді. Олар алаңға жеткеннен кейін жүректердің суретін қолмен жасап, шетелдік журналистерге толқулы, бірақ күлімсіреген сұхбаттар беріп, барлық жағынан өздерінің бейбіт және достық әрекеттерін көрсетуі керек еді. Бұл тактика Украина майдандары мен Беларусьтегі жастар наразылықтары кезінде жақсы сыналған. Жалпы, "бейбіт наразылықты" көрсетіп, кейін оны "тоталитарлық билік" аяусыз басып тастағандай көрініс жасау еді. Бірақ сол кезде әлі де үйлесімді жұмыс істеген полиция бұл жоспарды бұзды».
Сарапшылардың айтуынша, мұндай (жақсы ұйымдастырылған және режиссерленген) іс-әрекет тек энтузиазммен жүзеге асуы мүмкін емес. Бірақ "бұл істері қайдан қаржыландырылатыны" туралы сұрақтарға "ояншылар" үнсіздік танытады.
Журналист Евгений Косенко бір мақаласында «Сорос-Қазақстан қорының» директоры Аида Айдарқұлова «Oyan, Qazaqstan» қозғалысын құруға қатысы жоқ екенін мәлімдегенін еске түсіреді. Бірақ ол нақты сұрақтарға жауап бере отырып, экологиялық және құқық қорғау жобалары туралы айтқан. Алайда: «Oyan, Qazaqstan лидерлері Д. Әлжанов, Ә. Жәпішева, А. Тулесовамен ынтымақтастық қандай негізде құрылды? Олар грант алушылар немесе Қор қызметкерлері ме?», – деген сұрақтарға Аида Айдарқұлова "жазықсыз экологиялық және құқық қорғау жобалары" туралы ғана жауап берді:
Журналист Евгений Косенко бір мақаласында «Сорос-Қазақстан қорының» директоры Аида Айдарқұлова «Oyan, Qazaqstan» қозғалысын құруға қатысы жоқ екенін мәлімдегенін еске түсіреді. Бірақ ол нақты сұрақтарға жауап бере отырып, экологиялық және құқық қорғау жобалары туралы айтқан. Алайда: «Oyan, Qazaqstan лидерлері Д. Әлжанов, Ә. Жәпішева, А. Тулесовамен ынтымақтастық қандай негізде құрылды? Олар грант алушылар немесе Қор қызметкерлері ме?», – деген сұрақтарға Аида Айдарқұлова "жазықсыз экологиялық және құқық қорғау жобалары" туралы ғана жауап берді:
“
«Сорос-Қазақстан қоры "Жаңа азаматтық бастамалар" бағдарламасы аясында "Common sense" ҚҚ-ның "Алматының ауалы бассейнінің ағымдағы экологиялық жағдайын талдау, индикаторлар мен ұсыныстар әзірлеу үшін сараптамалық топ құру" жобасын қолдады. Аталған қордың президенті – Әсия Төлесова. Бұл жоба ең алдымен ластану деректерін зерттеуге бағытталған және Алматы қаласының әрбір тұрғынының денсаулығына қатысты. Димаш Әлжанов пен Әсем Жәпішева бірнеше рет "Жаңа буын құқық қорғаушылары" жобасының шақырылған тренерлері болды. "Oyan, Qazaqstan" қорының қызметі Сорос-Қазақстан қорының қызметкерлерімен үйлестірілмейді, өйткені Сорос-Қазақстан қоры бұл қозғалыстың құрылуына ешқандай қатысы жоқ...»
Алайда Косенко «Oyan, Qazaqstan» қозғалысының тең ұйымдастырушыларының бірі – «Адам құқықтары» бағдарламасының үйлестірушісі Айжан Ошақбаева екенін атап өтті. Сонымен бірге ол 2019 жылы Алматыға АҚШ Мемлекеттік департаментінің Дипломатиялық қауіпсіздік қызметінде 20 жылдан астам қызмет атқарған «Ашық қоғам» қорының орталық кеңселерінің бірінің қызметкері Денис Рейнолдстың (Denis Reynolds) келгенін еске салды. Ол өткізген келіссөздерге АҚШ консулдығының қызметкері Грегори Нолан (Gregory Nolan) және «Сорос-Қазақстан» қорының басшысы Айда Айдарқұлова қатысты. Осы кездесуден кейін көп ұзамай «Oyan, Qazaqstan» қозғалысының белсенді қызметі басталды.
Кейін қозғалыстың декларация мәтініне жауапты «шағын топтың» хат алмасуы желіге тарады. Ол хат алмасудан декларация мәтінінің авторы Татьяна Чернобыль болғаны белгілі болды, ал талқылауға Айжан Ошақбаева және адам құқықтары саласындағы сарапшы, шетелден қаржыландырылатын көптеген ҚР ҮЕҰ-мен жұмыс істейтін Рустам Қыпшақбаев қатысқан.
Кейін қозғалыстың декларация мәтініне жауапты «шағын топтың» хат алмасуы желіге тарады. Ол хат алмасудан декларация мәтінінің авторы Татьяна Чернобыль болғаны белгілі болды, ал талқылауға Айжан Ошақбаева және адам құқықтары саласындағы сарапшы, шетелден қаржыландырылатын көптеген ҚР ҮЕҰ-мен жұмыс істейтін Рустам Қыпшақбаев қатысқан.
“
«Мысалы, америкалық "Азаттық" радиосының "ояншылардың" кез келген, тіпті ең ұсақ акциясына деген ерекше қызығушылығы, олардың әр әрекетін азаматтық ерліктің жарқын үлгісі ретінде көрсетуі тек оқиғалардан хабардар болуға деген заңды журналистік "ұмтылыспен" түсіндіріледі», – деп жазған Евгений Косенко.
Айта кету керек, 2019 жылы қозғалыстың таныстырылымында болған тағы бір «ояншы» Қасымхан Қаппаров та «Сорос-Қазақстан» қорымен тығыз жұмыс жасаған. Экономист Қаппаров қордың қолдауымен экономикаға арналған интернет-ресурс құрған. Сондай-ақ, Ekonomist.kz серіктестері арасында «Власть» интернет-журналы, PaperLab зерттеу орталығы, Factcheck.kz және Demoscope жобалары (Халықаралық журналистика орталығы MediaNet), сондай-ақ Азия, Латын Америкасы мен Африка елдеріндегі «кедей жұмысшыларды» біріктіретін Women in Informal Employment: Globalizing and Organizing (WIEGO) ұйымы бар.
Димаш Әлжанов ұзақ уақыт бойы Құқықтық саясатты зерттеу орталығының тең құрылтайшысы болды. Бұл ҮЕҰ-ның екінші құрылтайшысы – Дмитрий Нұрумов – ерекше еңбек тәжірибесі бар тұлға.
Ол – Л. Больцман атындағы Адам құқықтары институтының негізгі сарапшысы, 2014–2016 жылдары ЕҚЫҰ-ның Ұлттық азшылықтар істері жөніндегі Жоғарғы комиссарының (ВКНМ) Украина бойынша арнайы кеңесшісі болды. Бұған дейін ВКНМ-нің аға кеңесшісі және құқықтық кеңесшісі қызметін атқарған. 2003–2011 жылдары ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ның Құқық үстемдігі бөлімінде «Орталық Азиядағы құқық үстемдігі» бағдарламасының үйлестірушісі ретінде жұмыс істеп, Армениядағы сот процестерін бақылау жобасын басқарған. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ға дейін 2001–2003 жылдары Алматыдағы ЕҚЫҰ орталығының құқықтық мәселелер бойынша сарапшысы болған. Сондай-ақ, Халықаралық көші-қон ұйымында (ХКҰ) және Қазақстандағы жергілікті ҮЕҰ-ларда жұмыс істеген. 2000 жылы МГИМО-да халықаралық жария құқық саласында кандидаттық диссертация қорғаған. Нұрумов қылмыстық процесс, адам құқықтары және конституциялық құқық бойынша жарияланымдардың авторы және редакторы болып табылады. Лондонда орналасқан Халықаралық түрме реформасы кеңесінің мүшесі.
Осылайша «Oyan, Qazaqstan» жастар қозғалысы болып көрінгенімен (алайда жас Жапишева онша жас болмағаны анық), бұл тіркелмеген ұйымның артында қаржылық және адами ресурстары мол, белгілі бір «ескі құрылымдар» тұрғаны байқалады. Олар қажетті уақытта жұмсақ күшті оңай түрде ықпалды топқа айналдыра алатын мүмкіндікке ие.
Димаш Әлжанов ұзақ уақыт бойы Құқықтық саясатты зерттеу орталығының тең құрылтайшысы болды. Бұл ҮЕҰ-ның екінші құрылтайшысы – Дмитрий Нұрумов – ерекше еңбек тәжірибесі бар тұлға.
Ол – Л. Больцман атындағы Адам құқықтары институтының негізгі сарапшысы, 2014–2016 жылдары ЕҚЫҰ-ның Ұлттық азшылықтар істері жөніндегі Жоғарғы комиссарының (ВКНМ) Украина бойынша арнайы кеңесшісі болды. Бұған дейін ВКНМ-нің аға кеңесшісі және құқықтық кеңесшісі қызметін атқарған. 2003–2011 жылдары ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ның Құқық үстемдігі бөлімінде «Орталық Азиядағы құқық үстемдігі» бағдарламасының үйлестірушісі ретінде жұмыс істеп, Армениядағы сот процестерін бақылау жобасын басқарған. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ға дейін 2001–2003 жылдары Алматыдағы ЕҚЫҰ орталығының құқықтық мәселелер бойынша сарапшысы болған. Сондай-ақ, Халықаралық көші-қон ұйымында (ХКҰ) және Қазақстандағы жергілікті ҮЕҰ-ларда жұмыс істеген. 2000 жылы МГИМО-да халықаралық жария құқық саласында кандидаттық диссертация қорғаған. Нұрумов қылмыстық процесс, адам құқықтары және конституциялық құқық бойынша жарияланымдардың авторы және редакторы болып табылады. Лондонда орналасқан Халықаралық түрме реформасы кеңесінің мүшесі.
Осылайша «Oyan, Qazaqstan» жастар қозғалысы болып көрінгенімен (алайда жас Жапишева онша жас болмағаны анық), бұл тіркелмеген ұйымның артында қаржылық және адами ресурстары мол, белгілі бір «ескі құрылымдар» тұрғаны байқалады. Олар қажетті уақытта жұмсақ күшті оңай түрде ықпалды топқа айналдыра алатын мүмкіндікке ие.
Биполярлық әзіл
Әуелі ― қысқаша ликбез.
Сатира ― шынайы өмірдегі жағымсыз құбылыстарды әшкерелейтін әдеби шығарма. Публицистикада бұл фельетон, пародия немесе анекдот арқылы көрініс табуы мүмкін. Ал көркем әдебиетте мысал, әңгіме, роман немесе комедия түрінде беріледі. Сатиралық шығармалардың жарқын мысалдары ретінде Дж. Свифттің «Гулливердің саяхаттары», Сервантестің «Қулығымен танылған идальго Дон Кихот Ламанчский» романы немесе Оруэллдің «Скотный двор» шығармасын атауға болады.
Темірлан Енсебектің паблигінде сатира бар ма? Ал «сатираның» шағын таңдамасы міне:
Сатира ― шынайы өмірдегі жағымсыз құбылыстарды әшкерелейтін әдеби шығарма. Публицистикада бұл фельетон, пародия немесе анекдот арқылы көрініс табуы мүмкін. Ал көркем әдебиетте мысал, әңгіме, роман немесе комедия түрінде беріледі. Сатиралық шығармалардың жарқын мысалдары ретінде Дж. Свифттің «Гулливердің саяхаттары», Сервантестің «Қулығымен танылған идальго Дон Кихот Ламанчский» романы немесе Оруэллдің «Скотный двор» шығармасын атауға болады.
Темірлан Енсебектің паблигінде сатира бар ма? Ал «сатираның» шағын таңдамасы міне:
“
«Қазақстан полициясы Перизат Қайратты Калифорниядағы өрттен зардап шеккендерге көмек ұйымдастыру үшін уақытша тергеу изоляторынан босатпақ».
«ҚХР төрағасы Си Цзиньпин Гренландия үкіметіне Дональд Трамптың аралды басып алу қаупіне жауап ретінде өз аумағында қытай ядролық қаруын орналастыруды ұсынды».
«"Егер Трамп мырза Канаданы АҚШ-қа қосса, біз асимметриялық жауап ретінде Қазақстанды оккупациялаймыз. Батыстағы серіктестерімізге рұқсат етілсе, бізге де болады. Біз де ұлы державамыз, біз де көпполярлы әлемнің бір полюсіміз", – деп мәлімдеді Ресей президенті».
«Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қытайдың Тибет автономиялық ауданы Шигадзе қаласындағы жер сілкінісінде қаза тапқандарды еске алу үшін 8 қаңтарды ұлттық аза тұту күні деп жариялады. Бұл туралы мемлекет басшысының баспасөз қызметі хабарлады».
«Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Ұлттық биотехнология орталығының ғалымдары Қасым-Жомарт Тоқаевқа метапневмовирусқа қарсы вакцинасының тәжірибелік үлгісін ұсынды. Вакцина президенттің биоматериалы негізінде жасанды ДНҚ синтезін қолдану арқылы әзірленген».
«Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев полицияға 2022 жылғы "Қанды Қаңтар" оқиғаларының жылдығына байланысты ірі қалаларда профилактикалық азаптау жүргізуді тапсырды».
«Ішкі істер министрінің орынбасары Санжар Әділов Шерзат Болаттың туыстарының қамауға алынуына байланысты полиция күшейтілген жұмыс режиміне көшетінін мәлімдеді».
«Сарапшылардың айтуынша, "Жаңа адамдар" жастар қозғалысы Қазақстанда "Қызғылт-сары революция" ұйымдастыруға дайындық жасауда. Бұл туралы бірнеше қазақстандық БАҚ-та мақалалар жарияланды».
«Владимир Путин Тоқаевқа Қазақстан Республикасы генерал-губернаторы атағын берді».
«ҚХР төрағасы Си Цзиньпин Гренландия үкіметіне Дональд Трамптың аралды басып алу қаупіне жауап ретінде өз аумағында қытай ядролық қаруын орналастыруды ұсынды».
«"Егер Трамп мырза Канаданы АҚШ-қа қосса, біз асимметриялық жауап ретінде Қазақстанды оккупациялаймыз. Батыстағы серіктестерімізге рұқсат етілсе, бізге де болады. Біз де ұлы державамыз, біз де көпполярлы әлемнің бір полюсіміз", – деп мәлімдеді Ресей президенті».
«Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қытайдың Тибет автономиялық ауданы Шигадзе қаласындағы жер сілкінісінде қаза тапқандарды еске алу үшін 8 қаңтарды ұлттық аза тұту күні деп жариялады. Бұл туралы мемлекет басшысының баспасөз қызметі хабарлады».
«Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Ұлттық биотехнология орталығының ғалымдары Қасым-Жомарт Тоқаевқа метапневмовирусқа қарсы вакцинасының тәжірибелік үлгісін ұсынды. Вакцина президенттің биоматериалы негізінде жасанды ДНҚ синтезін қолдану арқылы әзірленген».
«Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев полицияға 2022 жылғы "Қанды Қаңтар" оқиғаларының жылдығына байланысты ірі қалаларда профилактикалық азаптау жүргізуді тапсырды».
«Ішкі істер министрінің орынбасары Санжар Әділов Шерзат Болаттың туыстарының қамауға алынуына байланысты полиция күшейтілген жұмыс режиміне көшетінін мәлімдеді».
«Сарапшылардың айтуынша, "Жаңа адамдар" жастар қозғалысы Қазақстанда "Қызғылт-сары революция" ұйымдастыруға дайындық жасауда. Бұл туралы бірнеше қазақстандық БАҚ-та мақалалар жарияланды».
«Владимир Путин Тоқаевқа Қазақстан Республикасы генерал-губернаторы атағын берді».
Тіпті осы «жаңалықтардан» сатира табуға тырыссаңыз да, автордың ақыл-есінің дұрыстығына күмәндану қажет шығар. Шын мәнінде, ол адамдардың көбі шын деп қабылдайтын жалған ақпараттарды таратады, ал бұл ақпаратты ары қарай таратуға себеп болады. Пабликтегі тақырыптардың кем дегенде жартысы – баяу әсер ететін бомба іспетті. Егер, немесе қашан, бір «жаңалық» халықтың наразылығының, протесттердің немесе тәртіпсіздіктердің триггеріне айналса, Еңсебек әрдайым: «Бұл жай ғана сатирикалық фейк еді – халық дұрыс түсінбеді» деп айта алады.
Алайда автордың психикалық жағдайында шынымен проблема бар. 2024 жылдың қаңтарында Темірлан Еңсебек «Голос народа» ресурсына биполярлық бұзылыс диагнозы қойылғанын айтқан еді.
Алайда автордың психикалық жағдайында шынымен проблема бар. 2024 жылдың қаңтарында Темірлан Еңсебек «Голос народа» ресурсына биполярлық бұзылыс диагнозы қойылғанын айтқан еді.
Анықтама: Биполярлық бұзылыс – аффективті саладағы психикалық ауытқуларға жататын созылмалы қайталанатын ауру. Бұл ауру күнделікті белсенділік пен көңіл күйдің тұрақты түрде өзгеруімен сипатталатын қайталанатын эпизодтардан тұрады. Аурудың ерекшелігі – мания мен депрессияның ауысу фазаларында. Мұндай науқастарды емдеумен психиатр айналысады.
Маниакалды фазада көңіл күй мен белсенділіктің өзгеруі келесі тән белгілермен бірге жүруі мүмкін: Өзінің маңыздылығы туралы жоғары пікір мен шектен тыс өзіне сенімділік; Сөйлеу жылдамдығының артуы, бір тақырыптан екіншіге тез ауысу; Назарды шоғырландыру қабілетінің төмендеуі мен жеңіл алаңдаушылық; Ұйқыға деген қажеттіліктің азаюы; Абайсыз мінез-құлық немесе қауіпті әрекеттер, мысалы, ақшаны бақылаусыз жұмсау, қауіпті сексуалдық әрекет, алкогольді қолдану, өзіне немесе басқаларға зиян келтіру; Өзінің ұлылығына деген сенім немесе обсессивті жалған түсініктерге берілу (мысалы, «Мен атақты адаммын», «Көршім мені аңдып жүр» және т.б.).
Депрессиялық фазада адам жабырқау көңіл күйді (мұң, ашушаңдық, бос сезім) сезінеді. Сонымен қатар басқа да белгілер байқалуы мүмкін: Назар аудару қабілетінің төмендеуі; Шектен тыс кінә сезімі немесе төмен өзін-өзі бағалау; Болашаққа қатысты үмітсіздік сезімі; Өлім немесе өзін-өзі өлтіру туралы ойлар; Шамадан тыс шаршау және әлсіздік сезімі.
Маниакалды фазада көңіл күй мен белсенділіктің өзгеруі келесі тән белгілермен бірге жүруі мүмкін: Өзінің маңыздылығы туралы жоғары пікір мен шектен тыс өзіне сенімділік; Сөйлеу жылдамдығының артуы, бір тақырыптан екіншіге тез ауысу; Назарды шоғырландыру қабілетінің төмендеуі мен жеңіл алаңдаушылық; Ұйқыға деген қажеттіліктің азаюы; Абайсыз мінез-құлық немесе қауіпті әрекеттер, мысалы, ақшаны бақылаусыз жұмсау, қауіпті сексуалдық әрекет, алкогольді қолдану, өзіне немесе басқаларға зиян келтіру; Өзінің ұлылығына деген сенім немесе обсессивті жалған түсініктерге берілу (мысалы, «Мен атақты адаммын», «Көршім мені аңдып жүр» және т.б.).
Депрессиялық фазада адам жабырқау көңіл күйді (мұң, ашушаңдық, бос сезім) сезінеді. Сонымен қатар басқа да белгілер байқалуы мүмкін: Назар аудару қабілетінің төмендеуі; Шектен тыс кінә сезімі немесе төмен өзін-өзі бағалау; Болашаққа қатысты үмітсіздік сезімі; Өлім немесе өзін-өзі өлтіру туралы ойлар; Шамадан тыс шаршау және әлсіздік сезімі.
Еңсебек «Голос народа» ресурсына 2023 жылдың жазында бір ай бойы Алматыдағы №6 психикалық денсаулық орталығында жатқанын айтты.
“
«Мен үш ауруханада жаттым, оның екеуі жекеменшік болды, бірақ ең қорқыныштысы мемлекеттік "жындыханада", Каблуковтағы (Кекілбайұлы көшесінің бұрынғы атауы – ред.) болды. Маусым айында маған "керемет" идея келді – жалғыз адамдық пикет ұйымдастырып, өзіме қол жұмсау. Бұл менің психозымның шарықтау шегі еді, мен осы идеяға әбден беріліп кеткенмін. Достарым мен туыстарым мұны білген кезде, мені ауруханаға жатқызды. Мен өткір психикалық бөлімде болдым», — деп әңгімеледі ояншы.
Аурухананы ол түрмемен салыстырды: онда да терезелерде торлар бар, ал тамақ өте нашар.
“
«Мен адам құқықтарының бұзылуының куәгері болдым. Кейбір санитарларға пациенттер мүлде маңызды емес – оларды ұрып-соғады, бастарынан ұрады, айғайлайды, балағаттайды. Тамақ не заттар жібергенде, сенің азық-түліктеріңнің бір бөлігін алып қоя алады. Мемлекеттік жындыханада ешкім сенімен жақсы қарым-қатынас жасамайды. Онда ақылды болып көрінуге болмайды, журналист немесе құқық қорғаушы екеніңді, прокуратураны шақыратыныңды айтудың қажеті жоқ. Олардың бәріне адам құқықтары маңызды емес, оларды күн сайын бұзып, одан ләззат алады», — деп қорытындылады белсенді.
Бәлкім, санитарларға шын мәнінде науқастың құқыққорғаушы екені маңызды шығар? Бірақ науқастардың арасында соншалықты көп «Наполеондар» болған соң, олардың қайсысы шынайы екенін білмейсің.
Себепсіз күлкі – ақымақтық белгісі
Қызығы, Темірлан Еңсебектің шығармашылығын қолдамайтындарды ол және оның пікірлестері бірден «әзіл сезімі жоқ адамдардың» қатарына қосады. Яғни, шынайы қауіпті тудыратын арандатушы «жаңалықтар» олардың ойынша өте күлкілі.
2021 жылдың мамыр айында Темірлан Еңсебекке қатысты ҚР Қылмыстық кодексінің 274-бабының 2-бөлігі бойынша сотқа дейінгі тергеу басталған.
2021 жылдың мамыр айында Темірлан Еңсебекке қатысты ҚР Қылмыстық кодексінің 274-бабының 2-бөлігі бойынша сотқа дейінгі тергеу басталған.
“
«Ішкі істер органдары әлеуметтік желілерге жүргізілген мониторинг барысында Instagram желісіндегі Qaznews24 аккаунтын анықтады, онда үнемі жалған ақпарат жарияланған. Аталған аккаунтта орналастырылған ақпарат қоғам тарабынан екіұшты реакция тудырды, себебі ол халықты шатастырып, жалған мәліметтермен адастырды», – деп хабарлады полиция ресми мәлімдемесінде.
Құқық қорғау органдары үлкен резонанс тудырған жарияланымдардың тақырыптарын келтірді: «Жылына бір рет – қазақстандықтарға шетелге шығуға шектеу қойылады», «2021 жылы қазақстандықтардың орташа айлық атаулы жалақысы 683 432 теңгеге жетті – ұлттық статистика бюросы», «Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова мефедронды заңдастыруды ұсынды…», «Депутаттардың орнына сайлаушылар қылмыстық жауапкершілікке тартылады», «Зорлау және сексуалдық қысым көрсету баптары қылмыстық кодекстен әкімшілікке ауыстырылады», «Мәжіліс депутаттары депутаттардың табысы мен мүлкін міндетті түрде декларациялау туралы заңды кері қайтарып алды», «Қазақстандықтар енді шетелге шығу үшін көші-қон полициясынан шығыс визасын алуы қажет» және тағы басқа.
Жалған ақпаратты мақсатты түрде 5,5 мыңнан астам жазылушы алғаны атап өтілді.
Жалған ақпаратты мақсатты түрде 5,5 мыңнан астам жазылушы алғаны атап өтілді.
“
«Бұл хабарламалардың абсурдтығына қарамастан, пайдаланушылар фейк жаңалықтарды белсенді түрде репост жасап, бір-біріне мессенджерлер арқылы жіберіп, скриншоттарын жасап, басқа ақпараттық ресурстарға көшіріп отырған. Жалған ақпараттарды тарату фактілері бойынша ҚР Қылмыстық кодексінің 274-бабы 2-бөлігіне сәйкес “Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне немесе қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін тудыратын әдейі жалған ақпарат тарату” бабы бойынша сотқа дейінгі тергеу жүргізілуде. Тергеу-оперативтік іс-шаралар барысында қоғамдық парақшаның авторы анықталды – ол Алматы қаласының 25 жастағы тұрғыны болып шықты. Тергеу әрекеттерін жүргізу үшін ол полицияға жеткізілді», – деп хабарлады Алматы ПД.
16 мамыр күні Factcheck.kz ресурсының редакциясы «Сатира – қылмыс емес!» тақырыбымен ішкі істер министріне ашық үндеу жариялады. Редакция билікті Енсебекке тағылған барлық айыпты алып тастауға шақырып, дезинформацияны сөз бостандығымен теңестіріп, оны қамтамасыз ету – «Қазақстан өзіне алған халықаралық міндеттеме» екенін еске салды.
Human Rights Watch халықаралық ұйымы да өз солидарлығын білдірді.
Human Rights Watch халықаралық ұйымы да өз солидарлығын білдірді.
“
«Сөз бостандығын құрметтеу және қорғау азаматтарға сын мен сатира айту мүмкіндігін салдарынан қорықпай қамтамасыз етуді білдіреді. Адам құқықтарын бұзатын, ерікті түрде қозғалған қылмыстық істердің қайталануын болдырмау үшін Қазақстан үкіметі бейбіт сын көзқарастарын білдіру үшін қылмыстық жауапкершілікке тартуға мүмкіндік беретін ҚК-нің 274-бабы сияқты нормаларды өзгертуі немесе жоюы тиіс», – деп мәлімдеді HRW.
Human Rights Watch ұйымы Қазақстан билігі сатиралық паблик авторын қудалау арқылы әзіл сезімінің жоқтығын көрсеткенін атап өтті.
“
«Билік сатираға Қазақстанда орын жоқ екенін көрсеткісі келген шығар, бірақ олардың көрсеткені – әзілді түсінбейтіндігі ғана», — деп мәлімдеді ұйым.
Халықаралық «Шекарасыз репортерлер» (RSF) құқық қорғау ұйымы да Қазақстан билігін «сөз бостандығын» құрметтеуге шақырды.
“
«Блогер Темірлан Еңсебек үйінде тінту жүргізілгеннен кейін Алматы полициясында бес сағат бойы оның Qaznews24 сатиралық блогындағы "жалған ақпаратқа" қатысты тергелді. RSF билікті сөз бостандығын құрметтеуге шақырады. Әзіл – қылмыс емес!», — делінген халықаралық құқыққорғаушылардың мәлімдемесінде.
Қазақстандық «Әділ сөз» үкіметтік емес ұйымы да пікір білдіріп, өз мәлімдемесінде «полицейлер, шамасы, «әзіл» мен «сатира» ұғымдарымен таныс емес» және «полиция өкілдері сөз бостандығы мен шығармашылық еркіндігін кепілдендіретін Қазақстан Республикасының Конституциясын нашар біледі» деп атап өтті.
Темірлан Еңсебек
2022 жылдың мамыр айының соңында Qaznews24 аккаунты жаңа жарияланымдарымен қайта оралды. Осы уақытта Еңсебек жалған ақпарат таратқаны үшін қозғалған іс бойынша қорғау құқығына ие куәгер мәртебесінде тергеуде болған.
“
эмиграцияны бастан өткерді, бірақ отанына оралып, қазақстандық шенеуніктер мен депутаттарды әжуалауды жалғастырды», — деп жазды «Медиазона».
Басылым «сатиралық контент туралы дисклеймерге қарамастан, билік Еңсебектің әзілдеріне қарсы тұрып, оларды жоққа шығаруға тырысты» деп атап өтті.
“
«Мысалы, ҚР ІІМ қазақстандықтарға жылына бір реттен артық шетелге шығуға тыйым салынғаны туралы ақпаратты жоққа шығарып, жалған ақпарат таратқаны үшін қылмыстық жауапкершілік бар екенін еске салды. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) екі жаңалықты жоққа шығарды: Нұрсұлтан Назарбаевқа құдай мәртебесін беріп, оны Конституцияда бекіту мүмкіндігі және Бас мүфтидің Қазақстанда гетеросексуалдық қатынастарды насихаттауға тыйым салмақ ниеті туралы», — делінген жарияланымда.
Бұл жерде БАҚ сенгіш жұртшылықтың аңғалдығы мен биліктің әзіл сезімінен жұрдай тікелей әрекеттеріне ишара жасағандай болды.
“
«Тергеу кезінде мен мұның барлығы әзіл екенін айттым. Егер мен өз парақшамда барлық жаңалығым ойдан шығарылған сатира екенін ескерткен болсам, жалған ақпарат тарату бабына қалай ілігуім мүмкін?» — деп ашуланды Еңсебек журналиске берген сұхбатында.
Сол сұхбаттан Еңсебектің жұбайы бар екенін (дегенмен оның есімін атамаған) білуге болады. Сондай-ақ отбасының шағын туристік бизнесі бар екені айтылған (Темірлан Еңсебек атына бірде-бір компания тіркелмеген). Ұсталарынан бір күн бұрын олар туристік маусымды ашуға дайындалып, Грузияға билет сатып алған екен.
“
«Жұмыс сапары қашуға айналып кете жаздады. Еңсебек ұшар алдында паранойяға бой алдырғанын, өзінің қауіпті жағдайда екенін сезінген. Грузияда ол бүкіл жазын өткізген, бірақ ақырында Қазақстанға оралды», – деп жазды «Медиазона».
Еңсебек қылмыстық іс фигуранты болғаннан кейін өмірі қатты өзгергенін айтып берді. Грузиядан үйіне оралу үшін ол қорқынышын жеңуге мәжбүр болған. Сонымен бірге медиа саласында жұмыс істеуге деген құштарлығы артқан.
“
«Менің ойымша, маған қарсы репрессия жүргізілді. Мен мұндайды ешқашан да лайық көрмедім, қазір де лайық емеспін. Менің кінәм жоқ, ал Конституцияның 20-бабы мені қорғайды. Мен қалжыңдаған министрлер мен депутаттардың көпшілігі мұны шын мәнінде байыпты қабылдамаған және ренжіген жоқ деп ойлаймын.Бұл қандай да бір жас депутаттың жеке реніші де шығар. Екінші жағынан, адамдар маған әзіл шын мәнінде қуатты қару екенін, ал біздің шенеуніктер қалжың объектісі болғысы келмейтінін айтады», – деп ақылгөйсінеді Еңсебек (жоғарыда биполярлық бұзылыс туралы ақпаратты қараңыз).
Йоу, Еңсебек!
2022 жылдың қыркүйегінде Темірлан Еңсебекке қатысты іс жабылды. Ал «сатирик» енді өзіне бәрін рұқсат деп шешкендей болды. Алайда полиция олай ойламады.
2025 жылдың 17 қаңтарында полиция Темірлан Еңсебекті әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни араздықты қоздырды деген күдікпен ұстады.
Сол сәтте-ақ грант алушылардың «экожүйесінде» сөз бостандығы, әзіл, сатира және басқа да тақырыптар төңірегінде манипуляциялар басталды. Темірлан Еңсебектің адвокаты Жанар Балғабаева «ұлттық мәселені қозғағысы келетіндер бар» деп мәлімдеді.
2025 жылдың 17 қаңтарында полиция Темірлан Еңсебекті әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни араздықты қоздырды деген күдікпен ұстады.
Сол сәтте-ақ грант алушылардың «экожүйесінде» сөз бостандығы, әзіл, сатира және басқа да тақырыптар төңірегінде манипуляциялар басталды. Темірлан Еңсебектің адвокаты Жанар Балғабаева «ұлттық мәселені қозғағысы келетіндер бар» деп мәлімдеді.
“
«Темірлан өз паблигі үшін қылмыстық жауапкершілікке бірінші рет тартылып отырған жоқ. 2021 жылы да бір рет жауапқа тартылған. Ал бұл жай ғана пікір білдіру. Бұл әзіл-оспақ контент, сатиралық арна. Менің ойымша, сатира – қылмыстық құқықбұзушылық емес, оның өзі әзілдер мен сарказмдық сипаттағы пікірлерді қамтиды. Біреулерге бұл тақырыптың өзі қызық болып, ұлттық мәселені қозғағысы келеді. Бұл кімге қажет екенін білмеймін. Бірақ мен әзіл-оспақ арна үшін жауапқа тарту – пікір білдіру құқығын бұзу екенін ерекше атап өткім келеді», — деді Балғабаева.
Адвокаттың айтуынша, Еңсебекке қатысты сотқа дейінгі тергеу қылмыстық қудалау органы өкілінің әлеуметтік желілерді мониторинг кезінде бұл жазбаны анықтағаны туралы рапорты бойынша басталған. Оның айтуынша, тергеу 2024 жылдың сәуірінде 174-баптың 1-бөлігі бойынша басталған.
“
«Сараптама жүргізіліп, онда орыс ұлтына қатысты ұлттық араздықты қоздыру белгілері анықталған. Сол жазбаға келер болсақ, Темірлан 2024 жылы 18 қаңтарда, тура бір жыл бұрын, арнайы қабылдағыштан шыққан еді. Оның айтуынша, ол жазбаны өзі жариялағаны есінде жоқ, өйткені оның жазбалары өте көп, арасында одан да өткір әрі радикалды жазбалары бар», — деп қосты Жанар Балғабаева.
Ертеңінде-ақ «Oyan, Qazaqstan» қозғалысының белсендісі Дархан Шәріп Еңсебекке қатысты іс «Йоу, орыстар» әнімен байланысты болуы мүмкін екенін хабарлады. Бұл трек ресейлік тележүргізуші Тина Канделаки туралы постқа қосылған.
“
«Мен оның әрекеттерінен құқықбұзушылық құрамын көріп тұрған жоқпын, себебі жазбаға қойылған әнді Темірлан өзі шығармаған. Бұл оның сөздері емес, контенттің өзі әзіл-оспаққа негізделген және бұл жазбада көрсетілген», – деді тағы бір «әзілкеш» Жанар Балғабаева.
Белсенді Дархан Шәріп Instagram парақшасында бұл әнде орыс ұлтының өкілдері қорланғанын тікелей айтты. Ән «Йоу, орыстар» деп аталады.
“
«2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруі басталғанда, TikTok-та "Йоу, орыстар" әні арқылы тренд тарағанын естеріңізде сақтаңыз. Ол өте жылдам танымал болды, себебі көптеген адамдар басып кіру туралы өз пікірлерін осы ән арқылы білдіріп, азаматтық ұстанымын көрсетті. Ән өте сорақы, мен оның мәтінін қолдамаймын. Мүмкін, Темірланды осы ән үшін жауапқа тартып жатқан шығар», – деп болжады Дархан Шәріп.
2024 жылы «Йоу, орыстар» әнін орындағаны үшін белсенді Мария Кочнева 10 тәулікке қамауға алынды. Сот оны ұсақ бұзақылық жасағаны үшін кінәлі деп тапты. «Oyan» қозғалысының мүшесі Мария бұл әнді Ресей мен Украина арасындағы соғысты еске салу және өз ұстанымын білдіру үшін орындағанын айтты. Айтпақшы, Мария – Темірлан Еңсебектің жаңа серігі және қазіргі уақытта ол әлеуметтік желілерде Темірланның қорғауында белсенді жұмыс істеп жүр.
Айта кететін жайт, «Йоу, орыстар» әнінде тек орыс ұлтына ғана емес, Қазақстанда тұратын басқа да ұлт өкілдеріне дөрекі, қорлайтын сөздер айтылған.
Сонымен қатар «сатирик» сотқа дейін кем дегенде екі ай тергеу изоляторында болады. Ал әзірге, жас және үлкендеу «ояншылар» өздерінің балабақшаға тән жеке пикеттерін ұйымдастырып жүр: 19 қаңтар – журналист Руслан Бикетов, 20 қаңтар – қозғалыстың «анасы» Әсем Жәпішева. Екеуі де ұсталды, журналистке 15 тәулік әкімшілік қамау тағайындалды.
Қоғамның барлығы «сатира мен әзілді» қолдап отыр деген жалған пікір қалыптасуы мүмкін. Бақытымызға орай, олай емес.
Айта кететін жайт, «Йоу, орыстар» әнінде тек орыс ұлтына ғана емес, Қазақстанда тұратын басқа да ұлт өкілдеріне дөрекі, қорлайтын сөздер айтылған.
Сонымен қатар «сатирик» сотқа дейін кем дегенде екі ай тергеу изоляторында болады. Ал әзірге, жас және үлкендеу «ояншылар» өздерінің балабақшаға тән жеке пикеттерін ұйымдастырып жүр: 19 қаңтар – журналист Руслан Бикетов, 20 қаңтар – қозғалыстың «анасы» Әсем Жәпішева. Екеуі де ұсталды, журналистке 15 тәулік әкімшілік қамау тағайындалды.
Қоғамның барлығы «сатира мен әзілді» қолдап отыр деген жалған пікір қалыптасуы мүмкін. Бақытымызға орай, олай емес.
“
«Кеше меннен "сатирикалық паблик админін не үшін ұстағанын білесіз бе?" деп сұраған еді. Бүгін бәрі оның себебін білді... Бірақ әлі де "әзіл мен сатира үшін ұстауға болмайды" деп жазып жатыр.
"Йоу орыстар, шешен амы қотақтар, сап-сары қотақ, сасып кеткен шешесі сігейін қотақбастар".
Егер сіз үшін бұл сатира мен әзіл болса, бұл өкінішті, сіздің әзіл түсінуіңіз бұрмаланған.
Сатира мен әзіл туралы жазуды доғарыңыздар. Жігітті нақты жазба үшін ұстады. Бұл "Медузаны" жаңалықтар жазғаны үшін емес, нақты бір "Өскемендік халық республикасы. Ресей Қазақстандағы "сыпайы адамдарды" күте ме?" деген материалы үшін бұғаттаған сияқты.
Бұл жігітке сұрақтар бар: ол бұдан бұрын қыз бала 10 тәулік қамауға алынған "көңілді әнді" жариялауға қалай ақылы жеткен?
Қалай ойласаңыз да, мен үшін заң бәрінен жоғары», — деп жазды журналист Марина Рузматова.
"Йоу орыстар, шешен амы қотақтар, сап-сары қотақ, сасып кеткен шешесі сігейін қотақбастар".
Егер сіз үшін бұл сатира мен әзіл болса, бұл өкінішті, сіздің әзіл түсінуіңіз бұрмаланған.
Сатира мен әзіл туралы жазуды доғарыңыздар. Жігітті нақты жазба үшін ұстады. Бұл "Медузаны" жаңалықтар жазғаны үшін емес, нақты бір "Өскемендік халық республикасы. Ресей Қазақстандағы "сыпайы адамдарды" күте ме?" деген материалы үшін бұғаттаған сияқты.
Бұл жігітке сұрақтар бар: ол бұдан бұрын қыз бала 10 тәулік қамауға алынған "көңілді әнді" жариялауға қалай ақылы жеткен?
Қалай ойласаңыз да, мен үшін заң бәрінен жоғары», — деп жазды журналист Марина Рузматова.
Қосымша дерек: 2024 жылдың қарашасының соңында Қазақстан мен Ресей президенттері Қасым-Жомарт Тоқаев пен Владимир Путиннің бейресми кездесуінде қазақстандық суретші Әсел Сабыржанқызы сурет салу бойынша шеберлік сабағын өткізді. Екі елдің басшыларымен бірге ол «Достық көпірі» атты картина салды. Бірақ демократиялық құндылықтарды қолдайтын белсенділер шығармашылық адамның мұндай еркіндігін көтере алмады. Әсел өзінің блогында Путин мен Тоқаевпен түскен суретін жариялаған жазбасына жүздеген ашулы пікірлер жазылды. Қолданушылар суретшіден жаппай бас тартуды шақырып, бұл шараға қатысуды ұят деп атады. Бұған қоса, еркіндік сүйгіш сатирик Темірлан Еңсебек те бұл әрекетке қосылып, талантты суретші мен оның продюсерін «жоюды» және оның еңбектерін сатып алмауды талап етті.
Темірлан Еңсебек